FYBA PHILOSOPHY SEM – II MAR-munotes

Page 1

1efJeYeeie -2
IeìkeÀ -1
mJeefnleJeeoer veweflekeÀlee (mJeefnleeLe&Jeeoer veweflekeÀlee)
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GefÎäîes
1.1 ÒemleeJevee
1.2 SefHeke̳egefjDevme mJeeLe& megKeJeeo
1.2.1 megKee®³ee ceeiee&leerue megKeJeeo
1.3 Lee@ceme ne@ype ³eeb®ee ceevemeMeeðeer³e mJeefnleJeeo
1.3.1 veerefleMeeðe Je ceeveJeer mJeYeeJe
1.3.2 Deelcej#eCe Je Deelceefnle
1.3.3 meeceeefpekeÀ keÀjej
1.3.4 cetu³eceeHeve
1.4 veerefleMeem$eer³e mJeefnleJeeo efkebÀJee mJeefnleJeeoer vee rleerceÊee
1.4.1 Dee³eved jB[ ³eeb®ee veweflekeÀ mJeefnleJeeo
1.4.2 %eevee®es meeOevecetu³e
1.4.3 cetu³eceeHeve
1.5 meejebMe
1.6 efJeÐeeHeerþer³e efoIeexÊejer ÒeMve
1.0 GefÎäs
1) mJeefnleJeeoer veerefleMeeðee®es DeekeÀueve keÀ©ve IesCes.
2)SefHeke̳egefjDevme mJeeLe& megKeJeeo peeCetve IesCes.
3) Lee@ceme ne@ype ³eeb®ee ceevemeMeeðeer³e mJeefnleJeeo Je Þeerceleer Dee³eved jB[ ³eeb®ee veerefleMeeðeer³e
(veweflekeÀ) mJeefnleJeeo mecepetve IesCes.
4) yeef×efv eÿ mJeefnle Je mJeeLe&l³eeiecetuekeÀ veerleer ³eebleerue HeÀjkeÀ peeCetve IesCes.
5) mJeefnleJeeoer veerleer efJe©× kesÀJeU HejefnleJeeoer veerleer ³eeb®³eeleerue HeÀjkeÀ peeCeCes cnCepes®e
mJeeLe&Jeeoer veerleer Je HejeLe&Jeeoer veerleer mecepetve IesCe s.munotes.in

Page 2

21.1 ÒemleeJevee
mJeefnleJeeo ner SkeÀ veerefleMeeðeer³e O³es³ee®eer Je cetu³eeb®eer ceerceebmee keÀjCeejer DeJee&®eerve
keÀeUeleerue efJe®eejÒeCeeueer Deens. mJeefnleJeeoer veweflekeÀlee eEkeÀJee mJeefnleeLe&Jeeoer veerefleceÊee ns
mJeefnleJeeoer v eerefleMeeðee®es ogmejs veeJe nes³e. mJeefnleJeeoe®es oesve ÒekeÀej Deensle. 1) ceevemeMeeðeer³e
mJeefnleJeeo (Psychological Egoism) 2) veerefleMeeðeer³e mJeefnleJeeo (Ethical
Egoism)
ceevemeMeeðeer³e mJeefnleJeeoevegmeej ceeCetme ne mJeYeeJele: mJele:®³ ee efnleemeeþer Òe³elveMeerue
Demelees. lees mJele:®³ee F®íe DeekeÀeb#ee ³eeb®³ee Hetleeameeþer Peìle Demelees. DeLee&le ceeCetme mJeYeeJele:
mJeeLeea Demelees. efye´efìMe leÊJe%e Lee@ceme ne@ype (F.me. 1588les 1679) ne ceevemeMeeðeer³e
mJeefnleJeeo ³ee ce lee®ee Deeûener HegjmkeÀlee& neslee. veerefleMeeðeer³e mJeefnleJeeoevegmeej ceeCetme mJeYeeJele:
mJeeLeea Deens keÀer veener? ns cenÊJee®es veener. lees mJeYeeJele: kesÀJeU mJele:®es®e efnle meeOelener vemesue.
Hejbleg l³eeves yegef×efveÿ mJeefnleJeeoer De meeJes. mJele:®³ee yegef×efve<þ efnleemeeþer l³eeves Òe³elveMeerue
DemeeJes. DecesefjkeÀve efJeogmJeefnleJeeoe®³ee Deeûener HegjmkeÀl³ee& nesl³ee. l³ee DeeûenHetJe&keÀ meebieleele keÀer yeew ef×keÀ mJeeLe& ne meodiegCe
Deens.
1.2 SefHeke̳egefjDevme mJeeLe& megKeJeeo
SefHeke̳egefjDeve®ee pevce ef¸e. Het. 341 ceO³es DeeefMe³eecee³evej ceOeerue meeceesme ³esLes Peeuee. lees
ieeiexìme®ee jefnJeemeer Demeu³eeves l³eeuee `ieeiexìme®ee cegveer' cnCeleele. SefHeke̳egj®ee DeeoMe& Òe%eeveer
(MeneCee ceveg<³e) ne efJeMeeble, meceeOeeveer, ÒemeVe, De#egyOe, DevegefÜive, mJemLe Je Deejece DevegYeJeCeeje megKeer ceveg<³e Demelees.
l³ee®es megKe efkebÀJee DeebleefjkeÀ meceeOeeve, le=Hleer, mebleesDeJeuebyetve vemeleele. leer yeenîe peiee®³ee ÒeYeeJeeHeemetve cegkeÌle Je mJeleb$e Demeles.
SefHeke̳egjmeves HeoeLe& efJe%eeveele meJe& DeefmlelJee®ee DeeOeej DeCet Demeleele Demes p³eeÒeceeCes
IeesefDeens. peieeleerue ®eebieueer Je JeeF&ì, efMeJe Je ogefjle ³eeb®es cetu³eceeHeve keÀjC³ee®es ÒeceeCe Je efvekeÀceeCemee®es `YeJe' (feelings) Demeleele Demes l³ee®es cele Deens. meJe& ceeCemes pej keÀesCel³ee SkeÀe®e
O³es³eemeeþer, SkeÀe®e GefÎ<ìemeeþer Oe[He[le Demeleerue lej les cnCepes megKe ÒeeHleer nes³e; DeeefCe ceeCemes
pej melele keÀener ìeUle Demeleerue lej les cnCepes og:Ke nes ³e. cnCepes De@efjefmìHemeÒeceeCes SefHeke̳egjme
megKeeuee peerJevee®es Kejs Je Debeflece O³es³e mecepelees Je og:Keeuee ogefjle mecepelees. peerJeveele pej keÀMee®ee
ceeCemeeves melele HeeþHegjeJee keÀjeJe³ee®ee Demesue lej lees Meg×, efìkeÀeT Je Meebefl eÒeoeve keÀjCeeN³ee
megKee®ee nes³e Demes SefHeke̳egjme®es cele nes³e. cnCetve DeeOegefvekeÀ HeefjYeeSefHeke̳egjme ne mJemegKeJeeoe®ee efkebÀJee mJekeWÀefêle megKeJeeoe®ee (Egoistic Hedonism)
HegjmkeÀlee& Deens. SefHeke̳egjm e ne mee³ejsefvekeÀ HebLee®ee mebmLeeHekeÀ De@efjefmìHeme ³ee®³eeMeer `megKe ns®e
efMeJe' ³ee celeeMeer mencele Deens. cnCepes SefHeke̳egjme megKe ns Þes³emed efkebÀJee efMeJe ³eeb®³eeMeer SkeÀ©He
Demeles Demes ceevelees Demes efomeles. HeCe ns pej Kejs D emesue lej DeeHeCe keÀener megKeebvee ®eebieues mecepetvemunotes.in

Page 3

3l³eeb®ee mJeerkeÀej keÀjlees Je keÀener megKes nueke̳ee Òeleer®eer Je JeeF&ì cnCetve l³eeb®ee DeJnsj keÀjlees; Demes
keÀe nesles? megKe Je Þes³eme ner pej SkeÀ®e Demeleerue lej ceie ceeveJee®³ee De e³eg<³eele Þes³eme®³ee efkebÀJee
efMeJee®³ee ÒeeHleermeeþer keÀener JesUe ceeveefmekeÀ mebIeDeveg<þeve keÀe keÀjeJes ueeieles? keÀesCel³eener megKeJeeoer YetefcekesÀme ³ee ÒeMveeuee leeW[ ÐeeJes®e ueei eCeej.
Huesìes®³ee `Òeesì@ieesjeme' ³ee mebJeeoeleerue ÒeJekeÌlee mee@¬esÀefìme cnCelees keÀer Òel³eskeÀ ceveg<³e
l³eeuee pes meJeexÊece Jeeìles l³ee®eer F®íe keÀjlees DeeefCe megKeeme®e MeJe efkebÀJee Þes³emed mecepelees DeeefCe
og:Ke ns JeeF&ì efkebÀJ ee oggefjle mecepetve les ìeUC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. lees p³eecegUs megKeeHes#ee DeefOekeÀ
og:Ke®e efvecee&Ce nesles Demes megKe ìeUlees Je pes og:Ke Yeesietvener DeefOekeÀ megKee®eer ÒeeHleer nesCes Meke̳e nesles
l³ee og:Kee®eener mJeerkeÀej keÀjlees. mee@¬esÀefìme®³ee ³ee YetefcekesÀMeer SefHeke̳egjme mencele neslee. megKe ns
meowJe ®eebieues Je efMeJe Demeles Je og:Ke ns vesnceer®e JeeF&ì efkebÀJee ogefjle Demeles. HeCe l³ee®eyejesyej
megKee®eer vesnceer®e veerJe[ keÀjeJe³ee®eer Demeles DeeefCe og:Ke e®ee vesnceer®e l³eeie keÀjeJe³ee®ee Demelees Demes
cee$e veener. ³ee YetefcekesÀHeemetve SefHeke̳egjme keÀOeerner {Ule veener. keÀejCe DevegYeJeeJe©ve Demes efomeles keÀer
keÀener megKeeb®es HeefjCeece og:Keoe³ekeÀ Demeleele DeeefCe keÀener og:Kee®es He³ e&Jemeeve megKeo DeJemLesle nesles.
cnCetve keÀesCeleerner ke=Àleer keÀjC³ee®ee efveCe&³e IesC³eeHetJeea efle®³ee HeefjCeeceeb®es ³eesi³e Demes cetu³eceeHeve efkebÀJee
legueve (weigh) kesÀues Heeefnpes.
keÀesCeleerner ke=Àleer HeefjCeeceer efkeÀleer Òec eeCeele megKeo efkebÀJee og:Keo þjCeej Deens ³eeJe©ve efle®es
cetu³e þjJee³e®es Demeles Je efveJe[ keÀjeJe³ee®eer Demeles efkebÀJee efle®es yejsJeeF&ì HeefjCeece ue#eele
Iesleu³eeefMeJee³e efle®³eeefJeDeens. me@efjefmìHeme #eCee®³ee megKee®³ee ceeies OeeJeCeeje Deens lej mebHetCe& peerJeve megKece³e Peeues Heeefnpes.
kesÀJeU keÀener #eCeeHegjlee, keÀener ÒemebieeHegjlee efkebÀJee keÀeueeHegjlee megKee®ee efJe®eej keÀjCe s
DeotjoefMe&lJee®es Je MesJeìer DeefnlekeÀejkeÀ þjles Demes SefHeke̳egjme®es cele Deens. cnCetve pesJne megKee®eer
HeeMJe&Yetceer DeeefCe HeefjCeece ³eeb®eener efJe®eej kesÀuee peelees lesJne megKe SKeeÐee ke=Àleerves efceUCeejs ve þjlee
l³ee®³eemeeþer D eveskeÀ ke=Àleer keÀjeJ³ee ueeieleele. l³eeb®ee meejemeej efJe®eej keÀ©ve mebHetCe& peerJevee®es efnle
ue#eele IesTve l³eeb®eer j®evee keÀjeJeer ueeieles DeeefCe #eCeYebiegj Fbefê³e megKeeb®³ee ceesnele JeenJegve peeCes
Deefve<ì þjles Demes SefHeke̳egjme ceevelees. DeLee&le ³eele SefHeke̳egjme®ee ceevemeMeem$eer³e ¢ef<ìkeÀesve J³ekeÌle
neslees. F®ís®ee Giece iejpesletve neslees DeeefCe Dele=Hle iejpe DeeefCe #egOee og:Keoe³ekeÀ Jeeìles.
SefHeke̳egjmene r cevee®³ee Je yeg×er®³ee megKeebvee MejerjmegKeeHes#ee Je Fbefê³e mebJesoveeHes#ee Þes<þ
mecepelees. HeCe l³ee®e yejesyej Mejerje®eer Òel³e#e megKes Je og:Kes ner cenÊJee®eer Demeleele. Deelc³ee®eer
megKes Je og:Kes ner kesÀJeU Jele&ceevekeÀeueerve vemele ele lej Yetle Je YeefJe<³ekeÀeefueve Ieìveebveer meg×e
Deelc³eeme megKe Je og:Ke DevegYeJee³euee efceUle Demeles. Yeerleer, mce=leer, DeeMee Fl³eeoeR®³ee YeeJeveeb®es
ÒeYeglJe SJe{s ceesþs Demeles keÀer l³ee ceeCemeeuee J³eefLele Je og:Keer DeeefCe Deevebo er Je megKeer yeveJet MekeÀleele
Je ³ee ¢<ìerves cevee®es MejerjeJej efve³eb$eCe ®eeuele Demeles. Del³eble leerJe´ Jesovee ³ee #eCepeerJeer Demeleele Je
l³ee DeeHeu³ee peerJevee®ee Deblener Ie[Jet MekeÀleele; HeCe p³ee Jesovee Je J³eLee cebo Demeleele l³ee yeewef×keÀ
Deeveboe®³ee Heg{s efHeÀke̳ee He[leele Je l³ee cevee®³ee Je yeg×er®³ee Deeveboe®³ee DevegYeJeebcegUs menvener keÀjlee
³esleele.
SefHeke̳egjme ne megKeJeeoer Demeuee lejer lees megKee®eer efveJe[ keÀjleevee leejlec³e mees[eJe³eeme
le³eej ve ener. meJe&®e megKes meejK³ee opee&®eer Demeleele Demes veener. efJe

Page 4

4ner pejer megKes Demeueer lejer l³eeb®eer G®®e ÒekeÀej®³ee megKeebMeer leguevee nesT MekeÀle veener. kesÀJeU melele
KeeCes, efHeCes, ®ewve keÀjCe s Je efJemegKeeefJeDemeuee lejer p³ee³eesies ef®eÊeeuee efmLejlee, Meeble er, ÒemeVelee ³eeb®ee ueeYe nesTve les mJemLelee Je Deevebo
DevegYeJet MekesÀue Demes megKe lees cenÊJee®es mecepelees. l³ee®³ee celes Mejerjeuee JesoveebHeemetve Je Deelc³eeuee
ieeWOeUeHeemetve cegkeÌle keÀjeJe³eeme Heeefnpes. og:Ke Demees efkebÀJee megKe Demees l³eeves ef®eÊeeme DemJemLe,
DeMeeble Je #egyOe keÀjlee keÀecee ve³es DeMeer l³ee®eer cegK³e DeHes#ee Deens. SKeeos megKe ns keÀener #eCeebHegjles
GlkeÀì Je leerJe´ Demet MekesÀue; HeCe HeefjCeeceer les DeefOekeÀ og:KekeÀejkeÀ þ© MekesÀue efkebÀJee Gueì SKeeoer
Mejerje®eer Mem$eef¬eÀ³ee megjJeeleerme og:Keo Je $eemeoe³ekeÀ Demet MekesÀue. HeefjCeeceer leer oerIe&keÀeueerve megKe
efvecee&ve keÀ© MekesÀue. cnCetve megKe Je og:Ke ³eeb®ee kesÀJeU #eefCekeÀ, GLeU Je leelkeÀeefuekeÀ efJe®eej
keÀ©ve YeeieCe ej veener. l³ee®ee meJe& yeepetbveer meeOekeÀyeeOekeÀ Je mebHetCe& peerJevee®³ee ¢<ìerves efJe®eej kesÀuee
Heeefnpes DeeefCe p³ee³eesies DeefOekeÀele DeefOekeÀ megKee®eer ÒeeHleer nesT MekesÀue Demee ceeie& ®eesKeeUuee
Heeefnpes.
megKee®ee efJe®eej keÀjC ³eele ceeHevee®eer keÀuee Devegm³etle Deens. megKe Je og:Ke ³eeb®ee ³eesi³e
ÒeceeCeele efJe®eej keÀ©ve ceeveJeeves DeeHeu³ee F®®ee Je DeekeÀeb#ee ³eeb®eer DeMeer pegUCeer keÀjeJeer Je DeMee
ke=Àleer keÀjeJ³ee keÀer p³eecegUs peemleerle peemle ÒeceeCeele $e eme, Jesovee, J³eLee, og:Ke DeeefCe #eesYe
ìeUlee ³esleerue Je DeefOekeÀele DeefOekeÀ ÒeceeCeele megKe, mJeemL³e, Meebleer DeeefCe ÒemeVelee ³eeb®ee Deevebo
DevegYeJelee ³esF&ue. Demee ne SefHeke̳egefjDeve veerefleefJemeb³ecee®ee HeggjmkeÀej keÀjlees.
SefHeke̳egjme®³ee mJele:®³ee iejpee Del³eble keÀceer nesl³ee. lees kesÀJeU YeekeÀjer Je HeeCeer ³eeJej
efoJeme®es efoJeme menpe jent MekeÀle Demes l³eeb®es JeCe&ve kesÀues Deens. SefHeke̳egjme®³ ee ceeles megKee®³ee
ceeiee&le og:Ke efkebÀJee oeefjê³e ³eecegUs keÀener Dee[keÀeþer efvecee&Ce nesle veener efkebÀJee peerJeveeleerue p³ee
meJe&meeOeejCe ®eebieu³ee iees<ìer Demeleele l³ee ve efceUeu³eeves megKeele GCeerJe ³esle veener. HeCe megKe pej
keÀMeecegUs veenermes nesle Demesue lej les cevee®ee mebleesHeefjCeece Ie[efJeCeeN³ee Yeerleer DeeefCe Flej ef®eÊe#eesYekeÀ iees<ìeRcegUs cevee®ee meb#eesce p³eecegUs nesCeej veener
DeeefCe ef®eÊee®eer G unefmele Je=Êeer, ÒemeVelee, Meebleer Je mJeemL³e ner efpe®³eecegUs efìketÀve jenleerue DeMeer
Je=Êeer Je meJe³e ceeCemeeves ueeJeueer Heeefnpes.
Lees[ke̳eele ceeCemeeves yeenîeHeefjefmLeleerHeemetve cegkeÌle Je mJeleb$e yeveues Heeefnpes. DeeHeues
meceeOeeve Je DeeHeuee Deevebo ³eeb®ee Giece Deblejbieeletve Peeuee Heeefnpes Je yeenîe HeefjefmLeleer DevegketÀue
efkebÀJee ÒeefleketÀue, ®eebieueer efkebÀJee JeeF&ì keÀMeerner Demeles efle®³ee efJeDeeHeueer Meebleer, mecele esuelee Je ÒemeVelee DeebleefjkeÀ efkebÀJee DeeeflcekeÀ meeceL³ee&ves efìkeÀefJeueer Heeefnpes.
Lees[ke̳eele ef®eÊee®es mJeemL³e, mebleesmJeeJeuebyeer yeveues Heeefnpes DeMeer Se fHeke̳egjme®eer efMekeÀJeCe Deens.munotes.in

Page 5

5DeeHeueer Òeieleer leHeemetve Hene
ÒeMve: 1)SefHeke̳egefjDevme®ee mJeeLe& megKeJeeo mHeä keÀje.
1.2.1 megKee®³ee ceeiee&leerue De[®eCeer :
megKeJeeoe®³ee keÀesCel³eener GHeHeÊeer®es leke& ÀMeem$e ns DejepekeÀJeeo Demeles HeCe SefHeke̳egjme
DejepekeÀJeeoer veener. keÀejCe DejepekeÀJeeo mJeemL³eeuee Je Meeblelesuee efJeIeelekeÀ Demelees. mJele:
SefHeke̳egjme jepekeÀer³e HeefjefmLeleerceO³es keÀesCeleerner {JeUe{JeU keÀjC³eeHeemetve DeefueHl ej e e f n u e e .³ e e
keÀefjlee l³ee®³ee efMekeÀJeCeerceO³es leke&ÀMeg× GHeHeÊeer ceeb[C³ee®es l³ee®es GefÎ<ì veJnles; HeCe leer l³ee®eer
SkeÀ J³eeJeneefjkeÀ keÀceeF& nesleer Demes cnCelee ³esF&ue; cnCetve l³eeves l³ee®³ee keÀeUeleerue Òel³e#e
HeefjefmLeleerMeer pegUCeejer DeMeer GHeHeÊeer yemeefJeueer J³ekeÌleerves ³ee peieele Oece& DeeefCe mebmke=Àleer ³eebvee pej
ceppeeJe kesÀuee lej®e J³ekeÌleerme metKe ueeYet MekeÀles Demes l³eeves efveoMe&veeme DeeCetve efoues.
SefHeke̳egjme®³ee celes ceeCemee®³ee Ûo³ee le yemeCeejs og:Ke DeeefCe l³ee®³ee Dee®eejeleerue og<ìlee
³eebvee cegKele; Oece& keÀejCeerYetle Demelees, ³ee peieeleerue ogo&Meeb®es cegK³e keÀejCe ns ceeCemeebvee ef®ej[tve
ìeUCeeN³ee Oeeefce&keÀ Þe×eb®eer Yeerleer ner Demeles. l³ee®³ee celes Oece& ne c eeCemeeb®³ee keÀuHeveebvee keÀyegefkeÀjlees, DebOeÞe×ebJej DeeOeejuesu³ee YeerleeRveer lees YeefJe<³ekeÀeU PeeskeÀeUtve ìekeÀlees DeeefCe megKe DeeefCe
mJeemLe ³eebvee DeeHeu³ee DeeJeeke̳ee®³ee yeensj vesTve þsJelees. ÒeLecele: Oece& ne ce=l³et®es Ye ³e efvecee&Ce
keÀjCes SefHeke̳egjme®³ee keÀeUele ce=l³et cnCepes meO³ee®³ee peerJevee®ee Je ìeìe&jme®³ee keÀeþeJej G[l³ee
íe³eeb®ee pees DebOegkeÀ met³e&efJenerve ÒeJesMe Deens l³eele peeCes Demee neslee. ce=l³et DeeefCe cejCeesÊej
peerJeveeefJeveener Demes l³ee®es cele Deens.
³ee peiee®eer efveefce&leer osJeebveer ®ecelkeÀejHetCe& DeeefCe Deeflevewmeefie&keÀ jerleerves kesÀuesueer Deens, Demes
Oece& cn Celees. HeCe Meeble ceveeves cee$e F&MJeje®³ee ®ecelkeÀejHetCe& DeeefCe MeeqkeÌlemebHeVe efveefj#eCee®³ee
leeJe[erletve cegkeÌle Peeuesu³ee me=<ìerJej efJeMJeeme þsJeuee Heeefnpes. ner me=<ìer efJeMJemeveer³e Demeueer Heeefnpes.
efMeJee³e Oece& ne ceeCemee b®³ee J³eJenejeceO³es pes meowJe ceive Demeleele Demes osJe ef®eleejerle Demelees.
l³eemeeþer ceeCemeebveer HetpeeDe®ee& DeeefCe ³e%e³eeie keÀ©ve osJee®eer cepeea mebHeeove kesÀueer Heeefnpes Je l³eeb®es
jeie Je DeJeke=ÀHee ìeUle jeefnues Heeefnpes. DeMee leNnsves ceveg<³e DeeHeuee JesU HegÀkeÀì IeeueJeerle Demelees
DeeefCe osJeebvee meceeOeeve Peeues vemesue ³ee Yeerleerves mJele:®eer ceve:Meebleer IeeueJetve yemelees. SefHeke̳egefjDeve
leÊJe%eeveeuee J³ekeÌleer®es peerJeve Ie[Jee³e®es Demeles. peer meJe& iees<ìerHeemetve cegkeÌle Je mJeleb$e Demeles DeMeer
Meebleer ceveg<³e MeesOele Demelees. HeCe ceeCemeeuee nJ³ee Demeuesu³ee Òeiee{ DeebleefjkeÀ Meebleer®es ns O³es³e
Oeeefce&keÀ Þe×e Je Oecee&le {JeUe{JeU keÀjCeejs osJe DemeeO³e keÀ©ve ìekeÀleele. cnCetv e SefHeke̳egefjDeve
leÊJe%eevee®es cegK³e GefÎ<ì F&MJej peiee®es Meemeve keÀjlees. ³eemebyeOeer®eer Òel³eskeÀ keÀuHevee ³ee peerJeveeletve
nÎHeej keÀjC³ee®es nesles. osJe Demeleele HeCe les ceeCemeebHeemetve HetCe&HeCes otj jenleele. l³eeb®³ee
JeemleJ³ee® ³ee peeiee ³ee DemebK³e peiee®³ee ojc³eeve pes DeekeÀeMemLe DeJekeÀeMe Demeleele lesLes Demeleele.munotes.in

Page 6

6l³eebvee ³ee peieeleerue IeìveebMeer keÀesCelesner keÀle&J³e vemeles. ns osJe cnCepes Deelc³eeuee meceeOeeve osCeeN³ee
Meebleer®es pes leeefÊJekeÀ DeeoMe& De meleele l³eeb®es ieewKeeefvJele meekeÀej©He Demeleele.
Deeu³ee®³ee De#egyOelesme De[keÀeþer DeeCeCeejer ogmejer iees<ì cnCepes mebmke=Àleer nes³e.
mìesFkeÀebveer Dee®eej Je J³eJenej ³eebvee efme×ebleeHes#ee keÀceer uesKetve ieewCe mLeeve efoues. Hejbleg
SefHeke̳egjme®eer cepeue l³ee®³eener Heg{s meJe& mebmke=Àleer®eer efvece&lme&vee keÀjC³eeHe³e¥le iesueer. l³ee®es ns cele
cnCepes l³ee®³ee keÀeueHe³e¥le ûeermeves p³ee®ee p³ee®ee HegjmkeÀej kesÀuee neslee l³ee®ee SkeÀe HeewJee&l³eeves
kesÀuesuee leeefÊJe keÀ efvemecepeeJe³ee®es Kejs cnCepes %eeve DeÒel³e#ejerleerves megKeeme Hees³esF&ue. Hejbleg SefHeke̳egjmeves Jew³ee keÀjC³e e®es mebMeesOeve, FeflenemekeÀejeb®es %eeve, ieefCelee®es Meem$e,
mebieerlee®eer GHeHeÊeer, keÀeJ³e, YeeJ³ekeÌle kesÀuee. l³eeves pejer yeewef×keÀ megKeeme MeejerefjkeÀ meg KeeHes#ee Þes<þ mLeeve efoues lejer l³eeves
`meodiegCeemeeþer meodmegKeeHes#ee', `%eeveemeeþer %eeve' ³eeuee keÀceer®e cenÊJe efoues. DeMee jerleerves
Huesìes®³ee DeeoMee&®³ee efJe©× ÒeJe=Êeerme SefHeke̳egjmeves DeeHeu³ee leÊJe%eeveeletve J³ekeÌle ©He efo ues.
mJele: SefHeke̳egjme Del³eble meeOes, meb³ele, efcelee®eejer Je mebleg<ì Demes peerJeve peiele neslee Je
l³eeves mebleg<ì efkebÀJee meceeOeeveer jenC³ee®³ee efme×eblee®es ÒeefleHeeove kesÀues. l³ee®³ee celes Kejs cnCepes
DeeHeu³ee vewmeefie&keÀ F® íener HeÀej®e Lees[îee DeeJeM³ekeÀ mJeªHee®³ee Demeleele Je yeN³ee®eMee
Devewmeefie&keÀ, ke=Àef$ece, DeveeJeM³ekeÀ DeeefCe efceL³ee Demeleele DeeefCe l³eeb®³ee le=Hleer®³ee ceeies DeeHeCe
ueeieC³ee®es keÀejCe vemeles. DeMee F®íebceO³es ceevecejeleye DeeefC e ieewjJee®³ee F®íe Demeleele. efJeueemeer
GHeYeesie IesT®e ve³es Demes l³ee®es cele veener. HeCe DeMee yeenîe iees<ìeRJej DeeHeCe DeeHeues meceeOeeve cee$e
keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle DeJeuebyetve þsJet ve³es Demes l³eeves Deeûeneves meebefieleues. Ke je cegÎe keÀceer
JeeHejC³ee®ee vemetve iejpee®e keÀceer DemeeJ³eele Demee Deens. Kejs cnCepes SKeeÐeeme pej peerJeve peieCes
Demeenîe DeeefCe DeMeke̳e Peeues lej l³eeves mJes®ísves peerJevee®ee Deble keÀjeJe³eemeeþer njkeÀle veener. ³esLe
He³e¥le SefHekeÌ ³egjmeves DeeHeues cele ceeb[ues Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemetve Hene
ÒeMve: 1)SefHeke̳egjDeve®ee megKeJeeo meebiee.
2) megKee®³ee ceeiee&leerue De[®eCeer meebiee. munotes.in

Page 7

71.3 ceevemeMeeðeer³e mJeefnleJeeo -Lee@ceme ne@ype (PSYCHOLOGICAL
EGOISM) :
³ee efJe®eejÒeCeeueer®ee HegjmkeÀej Lee@ceme ne@ype (F.me. 1588 -1679) ³eebveer kesÀuee. Lee@ceme
ne@ype®ee pevce Fbiueb[ceO³es cee@ucesmeyejer ³esLes Peeuee. l³eeves Dee@keÌmeHeÀ[& efJeÐeeHeerþele
mkeÀesue@efmìkeÀJeeoe®ee DeeefCe De@efjmìe@ìue®³ee leÊJe%eevee®ee DeY³eeme kesÀuee. l³ee®eer ke@ÀJnsbef[Me
kegÀìgbyee®ee SkeÀ Keepeieer efMe#ekeÀ cnCetve efveJe[ Peeueer. l³eeves meeefnl³ee®³ee Jee®eveemeeþer KetHe JesU Ke®e&
kesÀuee. leme s®e leÊJe%eeve, jepekeÀer³e leÊJe%eeve, ieefCele Je efJe%eeve ³eeb®es DeO³e³eve keÀ©ve lees efvePeeuee. ÒeJeemeele Je ³egjesHeceO³es l³ee®ee DeveskeÀ leÊJe%eeveer Je Jew%eeefvekeÀ ³eeb®³eeMeer mebyebOe Deeuee.
efJeMesleÊJeJesl³eeb®eer DeesUKener Peeueer. Heg{s l³ee®eer Òeefleef¬eÀ³ee mkeÀesue@efmìkeÀJeeoeefJe©× yeveueer.
leÊJe%eeveeleerue pegveer celes megOeejkeÀeÒeceeCes efveHeìtve k eÀe{ueer Je leÊJe%eevee®ee J³eeJeneefjkeÀ Je Jew%eeefvekeÀ
GHe³egkeÌlelesJej l³eeves Yej efouee. l³eeves DeveskeÀ ûebLener efueefnues. l³eeHewkeÀer `ueseqJnSLeve' ne ûebLe l³ee®ee
Òeefme× Deens. lees SkeÀ jepekeÀer³e efJe®eejJeble cnCetve pemee DeesUKeuee peelees, lemee®e SkeÀ efye´ìerMe
DevegYeJeJeeoer leÊJeJesÊee cnCetvener DeesUKeuee peelees.
1.3.1 veerefleMeeðe Je ceeveJeer mJeYeeJe:
Lee@ceme ne@ypeJej HeoeLe&efJe%eeve, ieefCeleMeeðe ¿ee Meeðeeb®ee HeefjCeece Peeu³eecegUs l³ee®ee
ceevemeMeeðeer³e ¢ä erkeÀesve YeeweflekeÀ mJe©Hee®ee Peeuee Deens. l³ee®³ee celes mebJesovee, keÀuHevee, YeeJevee Je
ceveesefJekeÀej ¿ee meJe& ceeveefmekeÀ DeJemLee Demetve l³ee Mejerje®³ee Debleie&le Demeuesu³ee ieleer®es DeefJeDeensle. Lee@ceme neype®³ee keÀe³ee&Jej oesve ieesäeR®ee ÒeYeeJe He[uesuee Deens. Heefnuee ÒeYeeJe meeceeefpekeÀ Je
jepekeÀer³e Heeée&Yetceer®ee Deens. l³ee®eer Òeefleef¬eÀ³ee Oeeefce&keÀ DeefOekeÀejeefJe©× efJeMesmkeÀesue@efmìkeÀJeeoeefJe©× yeveueer. ogmeje ÒeYeeJe efJe%eevee®ee He[uee. Y eewefceeflekeÀ ³ee Jew%eeefvekeÀ He×leer®es
l³eeuee keÀewlegkeÀner Jeeìues. ner YeewefceeflekeÀ He×leer efveef½ele DeeefCe meeJe&ef$ekeÀ %eeve DeeHeCeeme osC³eeme
me#ece Deens. ³ee oesvner ieesäeR®ee ÒeYeeJe He[tve ne@ype®³ee veweflekeÀ Je jepekeÀer³e efJ e®eejebJej l³ee®ee
HeefjCeece Peeuesuee Deens. l³eeves ceevemeMeem$eer³e mJeefnleJeeo (Psychological egoism) ³ee
efJe®eejmejCeer®ee HegjmkeÀej DeJee&®eerve keÀeUele kesÀuee. ne@ype®³ee celes ceeCetme ne mJeYeeJele: mJele:®³ee
efnleemeeþer Òe³elveMeerue Dem elees. lees mJele:®³ee F®íe -DeekeÀeb#ee ³eeb®³ee Hetleeameeþer Peìle Demelees.
DeLee&le ceeCetme mJeYeeJele: mJeeLeea Demelees. ne@ype®³ee ³ee efJe®eejmejCeeruee `ceevemeMeeðeer³e mJeefnleJeeo'
Demes cnCeleele. l³eeves ceevemeMeeðeer³e mJeefnleJeeoe®es pee sjoej meceLe&ve kesÀues. ne@ypeves ceeveJeer
mJeYeeJee®es (Human Nature) JeCe&ve `ueseqJnS³eve' ³ee ûebLeele kesÀues. l³eeves ceveg<³e ne
mJeYeeJele:®e mJeeLeea, ogä, ¬egÀj Demee ef®e$eerle kesÀuee Deens. ceeveJeer mJeYeeJeeyeÎue ne@ype cnCelees keÀer
ceveg<³e DeeHeueer meJe& ÒekeÀej®eer keÀe³ex mJeeLe&eves Òesefjle nesTve®e keÀjlees. veerleerceÊes®ee pevce ne mJeeLeea
Je=Êeerletve Peeuesuee Deens. ceveg<³e keÀle&J³ee®es Heeueve keÀe keÀjlees lej l³ee keÀle&J³eHeeueveeves keÀesCel³ee vee
keÀesCel³ee mJe©Hee le yeef#eme efceUles. DeeHeCe DeeEnmes®es Heeueve keÀe keÀjlees? ne@ype cnCelees keÀer ceer
ueeskeÀebvee ceejues lej Flej ueeskeÀ ceuee ceejleerue. HeefjCeeceer ceuee ceePes megKe efceUCeej veener. DeeHeCe
o³ee keÀe keÀjlees ? eEkeÀJee ogmeN³eeuee og:Ke Pe eu³eeme DeeHeu³eeuee o³ee keÀe ³esles ? ne@ype cnCelees keÀer
DeeHeu³eeueener keÀoeef®ele leMeer og:Keer DeJemLee ÒeeHle nesF&ue DeMeer Yeerleer efvecee&Ce nesles. cnCepes®e
mJele:®es YeeJeer og:Ke ceveele ³esles cnCetve DeeHeCe ogmeN³eeJej o³ee keÀjlees. SketÀCe®e ne@ype®³ee celeevegmeej
ceveg<³e mJeeYeeefJekeÀle³ee mJele:Hegjlee efJe®eej keÀjCeeje cnCepes®e mJeeLeea Demelees. mJele:®³ee efnlee®es Jeemunotes.in

Page 8

8megjJee®es meeOeve cnCetve lees Flejeb®ee efJe®eej keÀjerle Demelees. ogmeN³eeyeÎue JeeìCeejs og:Ke Jee o³ ee keÀe
³esles lej mJele:Jej lemee Òemebie ³esF&ue ³ee Yeerleerletve GlHeVe nesles.
1.3.2 Deelcej#eCe Je Deelceefnle:
ne@ype®³ee celes ceevemee®³ee efþkeÀeCeer pevcele:®e Deelcej#eCe keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer Demeles.
ceeveJeer Deelcej#eCee®ee efve³ece ne l³ee®³ee veweflekeÀ Je jepekeÀer³e peerJevee®es leÊJe Deens. meJe& jepekeÀer³e
mebmLeeb®ee Giece l³eeves Deelcej#eCe keÀjC³eeletve Peeuee Deens. mJele: peieCes, mJele:®es j#eCe keÀjCes,
megKeeves peerJeve peieCes ner ceeveJee®eer pewefJekeÀ ÒeJe=Êeer Deen s. cnCetve ceeCetme DeeHeu³ee Mejerje®es Heesj#eCe keÀjC³eemeeþer pes keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens les ³eesi³e þjles. ne@ype®³ee celes Deelcej#eCeemeeþer Je
mJeefnleemeeþer J³ekeÌleerves keÀesCee®esner menkeÀe³e& I³eeJes, keÀesCee®eener GHe³eesie ke ÀjeJee ³ee vewmeefie&keÀ
mJeYeeJeeuee Oe©ve Deelcej#eCe Je mJeefnle ns meJe&Þesÿ cetu³es Deensle. ne@ype®³ee efJe®eejele mJele:®³ee
megj#es®ee, efnlee®ee efJe®eej ÒecegKe Demetve l³ee®es ceeveJeer mJeYeeJee®es Je ÒeJe=Êeer®es efvejer#eCe ns Del³eble
De®etk eÀ Je YesokeÀ Deens. lemes®e les JeemleJeJeeoer Je HejKe[HeCes ceeb[Ceejs efJe®eej Deensle.
Lee@ceme ne@ype ne SkeÀ jepekeÀer³e efJe®eejJeble cnCetvener Òeefme× Deens. ceeveJe Meebleer, megKee -
meceeOeeves keÀmee jent MekesÀue, veeiejer mebIekeÀmee cegkeÌle nesF&ue, DeMeer meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e J³eJemLee efvecee&Ce keÀjCes ns l³ee®es ÒecegKe O³es³e nesles.
ceeCemee®es peerJeve J³eJeefmLele keÀmes nesCeej ? Òel³eskeÀpeCe mJeeLe& ÒeJe=Êeerves ke=Àleer keÀ© ueeieuee lej
mebIeDeeefCe jep³e efvecee&Ce Peeues Deens. SketÀCe®e meceepee®eer efveefce&leermeg×e mJeeLe& Je=Ê eerletve Peeueer Deens.
Deelceefnle, Deelcemebj#eCe Je DeelceHeesceeCemes SkeÀ$e ³esleele. ne@ypeves ns Heg{erue GoenjCeeves mHeä kesÀuesues Deens. DeeHeCe je$eer®³eeJesUer Ieje ®es
ojJeepes Je efKe[ke̳ee yebo keÀ©ve l³eebvee keÀ[er Je keÀuetHe ueeJelees. l³ee®es keÀejCe DeeHeCe PeesHeer iesu³eeJej
DeeHeu³ee Iejeleerue Jemlet ueeskeÀ megjef#ele jent osCeej veenerle ³ee®eer Kee$eer Jeeìle vemeu³eecegUs DeeHeCe
Ieje®es ojJeepes, ef Ke[ke̳ee yebo keÀ©ve l³eebvee kegÀueHes ueeJelees Je l³ee®³ee efkeÀuu³ee mJele:peJeU þsJelees.
Òel³eskeÀ J³ekeÌleer mJele:®³ee efnlee®ee Je megjef#eleles®ee efJe®eej keÀjles. ceveg<³e ne ceeveefmekeÀ ¢äîee
mJeefnleJeeoer Deens ns l³ee®es efvejer#eCe ceeef ce&keÀ Deens.
1.3.3 meeceeefpekeÀ keÀjej (Social Contract) :
ne@ype®³ee celes DeeHeues nkeÌkeÀ DeyeeefOele jenC³eemeeþer oesve Deìer DeeJeM³ekeÀ Deensle. Heefnueer
Deì cnCepes Òel³eskeÀeves ogmeN³ee®es nkeÌkeÀ ceev³e keÀjC³ee®ee keÀjej kesÀuee Heeefnpes. lej ogmejer Deì
cnCepes ne keÀjej megjef#ele jenC³eemeeþer meeceL³e&Meeueer SkeÀelcemeÊee efvecee&Ce kesÀueer Heeefnpes. l³eemeeþer
keÀe³eos keÀ©ve l³ee®es Heeueve keÀjeJes. ne@ype®³ee celeevegmeej veerleerceÊes®eer efveefce&leer keÀjCeeje meeceeefpekeÀ
keÀjej (Social contract) kesÀuee Heeefnpes. lees keÀjej cees[lee keÀecee ve³es. meceepeele jeneJe³ee®es
cnCepes meeceeefpekeÀ peerJeveele ceeCemeeves HeeUJe³ee®es ³eesi³e De³eesi³e, ®eebieues JeeF&ì, Fä -Deefveä
³eeefJemeeJe&YeewcelJeeHeg{s J³ekeÌleeruee mJele:®es mJeeleb$³e, JesieUs Demes DeefOekeÀej, nkeÌkeÀ Je veerleer ner mebYeJele
veener. Dev³ee³e ke=ÀleIvelee, meceevelee ³eebvee keÀe³eosMeerj yeveefJelee ³esle veener. ³eg× peerJevee®es j#eCe
keÀjerue Je Meeblelee peerJevee®ee veeMe keÀjerue Demes keÀOeerner Ie[t MekeÀCeej veener. meceepe Je ceeveJelee ³eebvee
efìkeÀJetve OejC³eele ®eebieues Je JeeF&ì þjefJeCeejs Meeðe cnCepes veweflekeÀ leÊJe%eeve nes³e.munotes.in

Page 9

9Lee@ceme ne@ype cnCelees keÀer, ceeCemee®³ee Òel³eskeÀ ke=Àleer®ee nslet ne mJeefnle (Deelceefnle),
Deelcej#eCe Je DeelceHeesDeens. ³esLes yegef×Hes#ee efvemeie&®e ceeCemeeue e O³es³eemebyebOeer ³eesi³e ceeie&oMe&ve keÀ© MekeÀlees. yeg×er ner
ceeCemeeuee DeeHeues O³es³e meeO³e keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ l³ee meeOeveeb®ee efJe®eej keÀjeJe³eeuee ueeJeles.
³ee O³es³e meeO³ee®³ee yeg×erletve leew veweflekeÀ efve³eceeb®es Heeueve k eÀjlees. pej ³ee veweflekeÀ efve³eceeb®es Heeueve
keÀesCeer keÀjerle vemesue lej jep³eeves eEkeÀJee meeJe&Yeewce meÊee Demeuesu³ee Meemeveeves les efve³ece HeeUC³eeme
J³ekeÌleeruee Yeeie Hee[ues Heeefnpes.
Lees[ke̳eele ceveg<³e ne meceepeMeerue ÒeeCeer Deens ner De@efjmìe@ìue®eer keÀuHevee ne@ypeves ®egkeÀer®eer
þjJetve ceveg<³e ne mJeYeeJele: meceepeesvcegKe vemetve lees SkeÀekeÀer, mJeeLeea, ogä Demetve, kegÀCee®ee kegÀCeeJej
YejJemee Jee efJeéeeme vemeu³eecegUs Òel³eskeÀ J³ekeÌleer Deelcej#eCeemeeþer , YeerleerHeesìer Je Meebleles®ee ceeie&
keÀe{C³eemeeþer lees yegef×ves efve³eceye× meceepee®eer ceeieCeer keÀjlees. meceepeele jeneC³eemeeþer keÀjej
keÀjlees. l³ee®ee ne meeceeefpekeÀ keÀjej Yeerleer Je mJeeLee&Jej DeeOeejuesuee Deens. DeLee&le ne keÀjej
megjef#ele jenC³eemeeþer meeceL³e&Meeueer SkeÀelcemeÊee DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eemeeþer meeJe&Yeewce Meemevee®eer
DeeJeM³ekeÀlee ne@ype ceev³e keÀjlees. l³eebveer ueeskeÀkeÀu³eeCe keÀjeJes. Hejbleg l³eeuee F&éejeefMeJee³e keÀesCeerner
peeye efJe®ee© MekeÀle veener. ne@ypeves jep³eeuee Je efle®³ee meeJe&Yeewce meÊesuee cenÊJe osTve l³ee®eer
l³eeceeie®eer YetefcekeÀe ner J³eeqkeÌle®³ee efnlee®eer nesleer. ne@ype®³ee efJe®eejele ceeCemee®es mJeefnle ns l³ee®³ee
meeceeefpekeÀ efnleele iegbleues Deens Demes l³ee ®³ee efJe®eejmejCeerntve efometve ³esles. lemes®e veerleerceÊes®es cetU
meeceeefpekeÀ YeeJevesle ve MeesOelee yeg×erle MeesOeC³ee®es Þes³e ne@ype®³ee efJe®eejele efometve ³esles.
1.3.4 cetu³eceeHeve:
ne@ype®³ee cevemeMeeðeer³e mJeefnleJeeoele ceeveJeer mJeYeeJee®es ef®e$eCe ns DeeflejskeÀer mJe©Hee®es
Deens. ne@ype ceeveJeer mJeYeeJee®eer SkeÀ®e yeepet meebielees. ceveg<³e pej mJeeLeea, ogä, Je ¬etÀj Deens lej
l³eeb®³eele meeceeefpekeÀ keÀjej keÀjC³ee®eer YeeJevee keÀMeer efvecee&Ce Peeueer? pej menkeÀe ³e&, Òesce ¿ee YeeJevee
efvecee&Ce nesle vemeleerue lej ceveg<³e DeefOekeÀ ogä nesF&ue. menkeÀe³e& Je Òesce YeeJevee Demeu³eeefMeJee³e
meeceeefpekeÀ keÀjej Ie[tve ³esle veener. pee@ve uee@keÀves ne@ype®³ee ceeveJeer mJeYeeJej ìerkeÀe keÀ©ve leer
Jes[îee®³e e ceWotletve efveOeeuesueer keÀuHevee Deens. ©mees®³ee celes ne@ypeves kesÀuesues ceeveJeer mJeYeeJee®es ef®e$eCe
ns Demel³e Demetve les ceeveJeer mJeYeeJee®³ee efJe©× Deens.
ne@ype®eer meeJe&YeewcelJee®eer keÀuHevee ner J³ekeÌleer®es mJeeleb$³e veä keÀ jCeejer Deens. meeJe&Yeewce ner
efvejbkegÀMe meÊee Demetve Òepesuee l³eeme efJejesOe keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej veener. l³eecegUs meJe& J³ekeÌleeR®eer
efmLeleer ner iegueeceemeejKeer nesles.
J³ekeÌleer veerleerceÊes®es Je keÀe³eÐeeb®es Heeueve ob[MekeÌleer®³ee YeerleercegUs keÀjerle vemetve l³eebvee
GHe³eesieer Je DeeJeM³ekeÀ DeMee keÀe³eÐee®es Heeueve J³ekeÌleer keÀjleele. ne ne@ype®ee efJe®eej ceev³e kesÀu³eeme
keÀe³eos ns ceveg<³ee®³ee F®ísJej DeeOeeefjle Deens Demes cnCeeJes ueeieles.
ne@ype®³ee efJe®eejeJej DeveskeÀebveer ìerkeÀe kesÀueer Demeueer lejer lees SkeÀ ¬eÀebleerkeÀejer jepekeÀer³e
efJe®eejeb®ee pemee pevekeÀ neslee lemee®e lees SkeÀ megOeejCeeoer DevegYeJeJeeoer efJe®eejJeble nesl ee. l³eeves
YeewefceeflekeÀ He×leer®ee Je Jew%eeefvekeÀ He×leer®³ee DeeOeejs DeeHeues veerefleMeeðeer³e Je jepekeÀer³e efJe®eej
ceeb[ues. l³eeves ceevemeMeeðeer³e mJeefnleJeeoeleer ceeb[Ceer keÀ©ve SkeÀ ceesuee®es ³eesieoeve efouesues Deens. leesmunotes.in

Page 10

10Yeeweflek eÀJeeoer (pe[Jeeoer), DevegYeJemeÊeeJeeoer, ceevemeMeem$eer³e mJeefnleJeeoer Je efJeMuesleÊJe%eevee®eer ceeb[Ceer keÀjCeeje DeJee&®eerve leÊJeeE®elekeÀ neslee.
DeeHeueer Òeieleer leHeemetve Hene
ÒeMve: 1) ceevem eMeeðeer³e mJeefnleJeeo cnCepes keÀe³e?
2) Lee@ceme ne@ype®ee ceevemeMeeðeer³e mJeefnleJeeo cnCepes keÀe³e?
3) Lee@ceme ne@ype ceeveJeer mJeYeeJee®es ef®e$eCe keÀmes keÀjlees?
4) ceevemeMeeðeer³e mJeefnleJeeo Je veerefleMeeðeer³e mJeefnleJeeo ³eeceOeeru e HeÀjkeÀ keÀesCelee ?
1.4 veerefleMeem$eer³e mJeefnleJeeo (ETHICAL EGOISM)
Dee³eve jB[ (F.me. 1905 les 1982) ³eeb®ee pevce meesefJe³eìd jefMe³eele uesefveveûee[ ³esLes
2HeÀsye´gJeejer 1905 jespeer Peeuee. 1917 meeueer meesefJe³eì jefMe³eele mee c³eJeeoer ¬eÀebleer Peeueer. ³ee
jepeJeìerle efJe®eejmJeeleb$³e Je YeejefMe³ee mees[uee Je l³ee DecesefjkesÀle Deeu³ee. 1931 meeueer l³eebveer DecesefjkesÀ®es veeieefjkeÀlJe mJeerkeÀejue s
lesJneHeemetve l³eebveer mebIeìerle Oece& Je ngketÀceMeener Jee SkeÀeefOekeÀejMeener ³eebvee efJejesOe meg© kesÀuee.
leÊJe%eevee®³ee ¢äerves l³ee JeemleJeJeeoer nesl³ee. lemes®e l³ee efveOeceea yeg×erJeeoer nesl³ee. l³eeb®³eeJej
De@efjmìe@ìue ³ee ûeerkeÀ leÊJe%ee®ee ÒeYeeJe Dee{Utve ³eslees. Je l³eebveer ne ÒeYeeJe ceev³ener kesÀuesuee Deens.
1.4.1 Dee³eve jB[ ³eeb®ee veweflekeÀ mJeefnleJeeo (Ethical Egoism) :-
Dee³eved jB[ ³eeb®³ee eE®eleveeJej pemee Dee@efjmìe@ìue®ee ÒeYeeJe Deens. lemee®e l³eeb®³ee veweflekeÀ
eE®eleveeJej `DecesefjkesÀle mJeeleb$³ee®ee peenerjveecee' ³ee®ee ner ÒeYeeJe Deens. ³ee peenerjveec³eevegmeej
DeLee&le mJeeleb$³ee®³ee cemegÐeevegmeej Òel³eskeÀeuee mJele:®es peerJeve peieC³ee®ee cetueYetle DeefOekeÀej Deens.
lemes®e Òel³eskeÀeuee mJele:®³ee mJeeleb$³ee®eener nkeÌkeÀ Deens. Òel³eskeÀeves mJele:®³ee megKeemeeþer Peìues
Heeefnpes. jB[ cnCeleele. ³ee cemegÐeele ogmeN³ee®eer mesJee keÀjeJeer ne MeyoÒe³eesie veener.
Dee³eved jB[ ner leÊJeJesÊeer yeg×erJeeoer, JeemleJeJeeoer Je efvejeréejJeeoer nesleer. leer DeeHeu³ee
veweflekeÀ eE®eleveele efle®³ee yegef×Jeeoe®eer keÀener meg$es mHeäHeCes ceeb[les. l³eeleerue Heefnues leÊJe Demes Deens
keÀer ceuee pemee peieC³ee®ee DeefOekeÀej Deens, lemee®e lees Flejebveener Deens. ogmejs leÊJe Demes meebieles keÀer
Òel³eskeÀeves efJe®eej keÀjleebvee meboYe& ue#eele þsJeuee Heeefnpes. eflemeN³ee leÊJeevegmeej yegef×efveÿ jenCes
cnCepes uenjervegmeej peieCes veJns. yeg×er meJee¥®³ee nkeÌkeÀeb®ee efJe®eej ceev³e keÀjles. yegef×Jeeoer DemeCes
cnCepes DeeHeCe cevee®³ee Jee yeg×er®³ee meene³³eeves peielees ns ceev³e keÀjCes nes³e.munotes.in

Page 11

11DeveskeÀoe Demes cnìues peeles keÀer ceveg<³e DeeHeues O³es³e Jee meeO³e yeg×erv es efveOee&efjle keÀ©
MekeÀle veener. yeg×er HeÀkeÌle meeOeves efveOee&efjle keÀjC³eeme ceole keÀjles. Þeerceleer jB[ ¿ee ³ee celee®³ee
efJe©× nesl³ee. l³eeb®³ee celes ceeCemeeves yeg×er®³ee meene³³eeves DeeHeu³ee peerJevee®eer GefÎäîes efveef½ele
keÀ©ve l ³ee®eer efveJe[ kesÀueer Heeefnpes. ³ee meboYee&le yeg×er®ee GHe³eesie ve kesÀu³eeme efJeveeMe DeìU Deens.
peieC³ee®³ee leerve He×leer (Òee©Hes) ÒeeCeercee$eebceO³es Jee mepeerJeebceO³es efometve ³esleele.
1) JevemHeleer cee@[sue /Òee©He
2) ÒeeCeerHe#e er cee@[sue /Òee©He
3) ceeveJeer cee@[sue /Òee©He
1) JevemHeleer cee@[sue -JevemHeleervee Je Je=#eJeuueeRvee DeeHeueer peeiee mees[tve peerJeveeuee HeesMeesOeeJeer ueeiele veener. p³ee peceerveerle JevemHeleer Jee{leele. l³ee peceerveerle tve®e l³ee DeeHeueer
peerJeveHees2) ÒeeCeerHe#eer cee@[sue -He#eer Je ÒeeCeer ³eebvee DeeHeues DeVe Je HeeCeer MeesOeeJes ueeieles. eEmen ne
pebieuee®e e jepee mecepeuee peelees. l³eeueener DeeHeues KeeÐe MeesOeeJes ueeieles. l³eemeeþer pebieueele efHeÀjeJes
ueeieles.
3) ceeveJeer cee@[sue -ceeveJeeuee DeeHeues KeeÐe MeesOeeJes lej ueeieles®e Hejbleg l³eemeeþer GlHeeokeÀ Þecener
keÀjeJes ueeieleele. l³ eemeeþer l³eeuee keÀcee¥®eer Jee ke=ÀleeR®eer efveJe[ keÀjeJeer ueeieles. SJe{s®e veJns lej
l³eemeeþer l³eeuee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. %eevener efceUJeeJes ueeieles. peieC³eemeeþer l³eeuee efJe®eej keÀjCes
Je %eeve efceUefJeCes Del³eeJeM³ekeÀ Demeles. cnCetve®e `mJeeLe& ne meodiegCe' Deens. ³ee meboYee&le jB[
cnCeleele -mJeeLeeaHeCee cnCepes mJele: yegef×efve<þ mJeefnleeb®ee mJele: HeeþHegjeJee keÀjCes, lemes®e
mJele:®³ee yeg×erves efveCe&³e IesJetve mJele:®³ee GlHeeokeÀ ÞeceeJej peieCes nes³e. ogmeN³ eeJej keÀenerner ve
ueeolee mJele:®³ee efnleemeeþer mJele: keÀä keÀjCes nes³e. ceeCemes mJeYeeJeeves HejmHejeb®es Me$et veenerle.
lemes®e mJele:®³ee yegef×efveÿ mJeeLee&®ee efJe®eej keÀjCes, ³eele keÀenerner JeeF&ì veener. Gueì lemes keÀjCes
®eebieues Deen s. mJeefnleJeeoer ceeCetme ne DeelceÒel³e³eJeeve, mJeeJeuebyeer Je DeelceieewjJeJeeve Demelees. lemee®e
lees Òe³elveJeeoer Je GlHeeokeÀ ÞecepeerJeer Demelees. lees mJele: l³eeie keÀjerle veener Je Flejebveener l³eeie
keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjerle veener. mJe efnleeefJejesOeer YetefcekeÀe IesCes cnCepes DeelceÒeefle<þsuee Jee
DeelceieewjJeeuee OekeÌkeÀe osCes nes³e. DeMee DeLee&ves `mJeefnle meeOeCes' ne ceesþe meodiegCe Deens.
Dee³eve jB[ves kesÀJeU HejefnleJeeoer veerleeruee keÀ[e[tve efJejesOe kesÀuee. Hej efnleJeeoevegmeej
ogmeN³ee®³ee efnleemeeþer Jee Yeu³eemeeþer mJele:®³ee efnlee®ee l³eeie keÀjCes ner Kejer veweflekeÀlee nes³e.
jB[®³ee celes HejefnleJeeo Meke̳e Demeuee lejer ³eesi³e cee$e veener. l³eeb®³ee celeevegmeej HejefnleJeeo ne
ceeCemeebvee `³e%e er³e HeMet' cnCetve®e JeeieJelees. Òel³eskeÀ ÒekeÀej®ee ngketÀceMene ne HejefnleJeeoe®ee HegjmkeÀlee&
Demelees. HejefnleJeeoe®eer YeeefJe®eej Je DeefYeJ³ekeÌleer mJeeleb$³e efnjeJetve Ieslees. jB[®³ee mJeefnleJeeoer veweflekeÀles®eer Jejerue leÊJes meJe&
ceeveJepeeleeruee ueeiet nesleele. keÀejCe l³ee®³ee celes ner leÊJes yegef×efveÿ (Rational) Deensle.munotes.in

Page 12

121.4.2 %eeveeb®es meeOevecetu³e: -
jB[ ³eeb®³ee celes %eeveeuee meg×e mJeiele cetu³e (meeO³e cetu³e) veener. l³eeuee meeOevecetu³e
Deens. %eeveeuee Je Jew%eeefvekeÀ %eeveeuee cetu³e Deens keÀejCe les peerJevee®es j#eCe keÀjles. l³eecegUs peerJeve
mece=× Je J³eeHekeÀ yeveles. pes %eeve ns keÀe³e& keÀjerle veener, DeMee %eeve euee keÀenerner DeLe& vemelees.
ogmeN³eeuee ceole keÀjCes ns meeceev³ele: ®eebieues keÀce& cnCetve ceev³eleeÒeeHle Deens. jB[ cnCeleele
ogmeN³eeuee ceole keÀjCes ³eele ®egkeÀer®es Jee JeeJeies veener. Hejbleg ogmeN³eeuee ceole keÀjCes, ns ceeveJee®es
veweflekeÀ keÀle&J³e veener. les ceole keÀjCeeN³ee®³ee efveJe[erJej DeJeuebyetve Demeles. SKeeoe ceeCetme
meceepemegOeejCes®es keÀe³e& keÀjlees. ns l³ee®³eemeeþer veweflekeÀ¢äîee yebOevekeÀejkeÀ vemeles. lemes keÀejCes ner
l³eeb®eer DeeJe[ Je efveJe[ Demeles. S Keeoer J³ekeÌleer efJe®eejHetJe&keÀ þjJetve Flejeb®³ee GHe³eesieer He[les.
meceepe megOeejCes®es keÀece keÀjles. ner l³ee®eer efveJe[ Demeles Je DemeeJeer. ne l³ee®ee l³eeves mJeleb$eHeCes Je
yegef×efveÿHeCes Iesleuesuee efveCe&³e nJee.
1.4.3 cetu³eceeHeve :
Þeerceleer Dee³eved jB[ ³eeb®³ee mJeefnleJeeoer veweflekeÀlesle J³ekeÌleer®³ee yegef×efveÿ efveCe&³eeuee Je
efveJe[ mJeeleb$³eeuee ÒeOeeve cetu³e ceeveuesues Deens. mJeeleb$³e, J³ekeÌleer®eer Òeefleÿe, mJeeJeuebyeve,
DeelceÞe×e, Þece Òeefleÿe, Òe³elveJeeo ner cenÊJee®eer cetu³es jB[ ³eeb®³ee veweflekeÀ mJeefnleJeeoele ceev³e
kesÀuesueer Deensle. meJe&meeOeejCele: DeeflejskeÀer J³ekeÌleerJeeo Je DeeflejskeÀer meceepeJeeo IeelekeÀ nesle. ceeCetme
ne meceepeMeerue ÒeeCeer Demeu³eecegUs l³ eeuee Flejeb®³ee DeefmlelJee®eer Je meeceeefpekeÀ mecem³eeb®eer oKeue ner
I³eeJeer®e ueeieles. cnCetve ceeCemeeves meceepeele JeeJejleevee Jee Jeeieleebvee mJeefnleJeeo Je meceepeJeeo,
mJeefnle Jee mJele:®es efnle Je Flejeb®es Yeues ³eeb®³eeleerue ceO³e me eOeuee Heeefnpes.
SkesÀ efþkeÀeCeer jB[ meceHe&keÀ Je Gef®ele efJeOeeve keÀjleevee efueefnleele. ceer yeg×er®eer
(yegef×Jeeoe®eer) meceLe&keÀ Deens. ceer J³eeqkeÌleJeeoe®eer Jee Yeeb[JeueMeener®eer meceLe&keÀ Je j#ekeÀ veener.
SketÀCe®e Dee³eve jB[ ¿ee S keÀe efJeefMeä ceeveJeleeJeeoe®³ee HegjmkeÀl³ee& nesl³ee. l³eeb®³ee celes ceeveJeer
#eceleebJej efJeéeeme cnCepes ceeveJeleeJeeo nes³e. l³eeb®ee ceeveJeer keÀle&=lJeeJej efJeéeeme neslee. ceeCemeeves
mJele:®³ee Hee³eeJej GYes jeefnues Heeefnpes. ceeCetme n e yegef×ceeve ÒeeCeer Demeu³eecegUs l³eeves mJele: efJe®eej
keÀ©ve cetu³eeb®eer efveJe[ keÀsueer Heeefnpes, Je l³ee®ee HeeþHegjeJee kesÀuee Heeefnpes. Demes kesÀu³eeves lees l³ee®³ee
efve³eleer®ee, YeefJe<³ee®ee efMeuHekeÀej yevelees. cetu³eeb®eer efveJe[ keÀjleebvee l³eeves ÒeeceeefCekeÀHeCes, efveYe&³eHeCes
Je cegkeÌleHeCes leer efveJe[ueer Heeefnpes. jB[ ³eebveer kesÀJeU HejefnleJeeoeuee efJejesOe kesÀuee. keÀejCe HejefnleJeeoer
veerefleceÊee ceeCemeeuee HejesHepeerJeer yeveefJeles. ogmeN³ee®³ee ÞeceeJej peieCeejs ueeskeÀ DeeUMeer yeveleele.
keÀener Flejeb®es Meesmeg×e HejefnleJeeoe®ee HegjmkeÀej keÀjleele. HeefjCeecele: ceeCemes JeeHejueer peeleele. l³eebvee ³e %eer³eHeMetb®eer
JeeieCetkeÀ efceUles.
mebkeÀìkeÀeUer Jee DeeHelkeÀeueerve HeefjefmLeleer®³ee meboYee&le efJe®eej ceeb[leebvee l³ee SkeÀ ceeefce&keÀ
GoenjCe osleele. SKeeÐee®eer efÒe³eHelveer mebkeÀìele Demesue lej keÀe³e keÀjeJes ? Heleerves Helveer®ee peerJe
Jee®eefJeC³eemeeþer DeeìeskeÀeì Òe³elve keÀjeJesle DeeHeuee Hewmee Je JesU Ke®e& keÀjeJee. ne yegef×efve<þ Je
veweflekeÀ efveCe&³e Deens. Heleer®es HelveerJej Demmeue Jee Kejs Òesce Demesue lej efleuee Jee®eefJeC³eemeeþer kesÀuesues
keÀe³e& ns l³ee ie veJns. les mJele:®³ee yegef×efveÿ megKeeuee GHe³eesieer Jee Hees

Page 13

13DeeHeueer Òeieleer leHeemetve Hene :
1) veerefleMeeðeer³e mJeefnleJeeo cnCepes keÀe³e?
2) jB[®³ee celes HejefnleJeeo cnCepes keÀe³e? l³eeb®ee HejefnleJeeoeuee keÀe efJe jesOe Deens?
3) mJeeLe&Heje³eCelee ne meoiegCe Deens. (Virtue of Selfishness) Demes jB[ keÀe cnCeleele?
4) ceeCetme Flej ceeCemeebvee ceole keÀ© MekeÀlees keÀe? jB[ ceeCemee®³ee DeMee JeeieC³ee®es meceLe&ve
keÀmes keÀjleele?
1.5 meejebMe
mJeefnleJeeoer veweflekeÀles®es oesve ÒekeÀej Deensle. ceevemeMeeðeer³e mJeefnleJeeo Je veerefleMeeðeer³e
mJeefnleJeeo. ceeCetme mJeYeeJele:®e mJele:®³ee efnleemeeþer Peìle Demelees. eEkeÀyentvee lees mJeeYeeefJekeÀle³ee
mJeeLeea Demelees. ¿ee efJe®eeje®ee HegjmkeÀej Lee@ceme ne@ype ¿ee efye´ìerMe leÊJeeE®elekeÀeves kesÀuee. l³eeves
ueseqJnSLeve ³ee ûebLeele ceeveJeer mJeYeeJee®es JeCe&ve keÀ©ve ceveg<³e DeeHeueer meJe& ÒekeÀej®eer keÀe³ex mJeeLee&ves
Òesefjle nesTve keÀjlees. Deelcej#eCe, Deelceefnle Je De elceHeesPeeueer. l³eecegUs ceeCemes SkeÀ$e ³esleele. ne@ype veerleerceÊes®eer efveefce&leer keÀjCeeje meeceeefpekeÀ keÀjej kesÀuee
Heeefnpes Demes cnCelees. lees keÀjej cees[lee keÀecee ve³es. yeg×er ce eCemeeuee O³es³e meeO³e keÀjC³eemeeþer
DeeJeM³ekeÀ l³ee meeOeveeb®ee efJe®eej keÀjeJe³eeuee ueeJeles. lees veweflekeÀ efve³eceeb®es Heeueve keÀjlees. ³ee
efve³eceeb®es Heeueve keÀjC³eemeeþer meeJe&Yeewce meÊee Demeuesu³ee Meemeveeves eEkeÀJee jep³eeves Òe³ elve keÀjeJesle Je
J³ekeÌleeruee veerleerceÊes®es Je keÀe³eÐee®es efve³ece HeeUC³eeme Yeeie Hee[eJes. Lee@ceme ne@ype®³ee efJe®eejeJej
DeveskeÀebveer ìerkeÀe kesÀueer Demeueer lejer lees SkeÀ ¬eÀebleerkeÀejkeÀ jepekeÀer³e efJe®eejJeble neslee. l³eeves
ceevemeMeeðeer³e ¢äerkeÀesveeletve mJeefnleJeeoe®eer ceeb[Ceer keÀ©ve veerefleMeeðeer³e efJe®eejele ceesuee®es
³eesieoeve efoues Deens.
veweflekeÀ mJeefnleJeeoe®eer efJe®eejmejCeer Dee³eve jB[ ³ee leÊJeJesÊeerves ÒeYeeJeerHeCes ceeb[ueer.
ceeCemeeves yeg×er ®³ee mene³³eeves DeeHeu³ee peerJevee®eer GefÎäîes (O³es³es) efve½eerle keÀ©ve l³eeb®eer efveJe[
kesÀueer Heeefnpes. ceeCemeeves efJeJeskeÀefveÿ Jee yegef×efveÿ mJeefnleJeeoer DemeeJes. jB[ves peieC³ee®³ee leerve
He×leer mHeä keÀ©ve mJeefnleJeeoer ceeCetme ne DeelceÒel³e³eJeeve, mJeeJeuebyeer, DeelceieewjJeeve, Òe³elveJeeoer
Je GlHeeokeÀ ÞecepeerJeer Demelees. DeMee DeLe&eves mJeefnle meeOeves ne ceesþe meodiegCe (Virtue of Selfishness)
Deens Demes Dee³eve jB[ cnCeleele. l³ee HejefnleJeeoer veerleeruee keÀ[ e[tve efJejesOe keÀjleele. keÀejCe ner
veerleer Flejeb®es nkeÌkeÀ, efJe®eej Je DeefYeJ³ekeÌleer mJeeleb$³e ³eeJej ieoe DeeCeles. jB[ves %eeveeuee meeOeve
cetu³e Deens Demes cnìues. ogmeN³eeuee ceole keÀjCes ³eele ®egkeÀer®es Jee JeeJeies veener. Hejbleg og meN³eeuee ceole
keÀjCes ns ceeveJee®es keÀle&J³e veener. les ceole keÀjCeeN³ee®³ee efveJe[erJej DeJeuebyetve Demeles. cnCetve jB[
cnCeleele keÀer ceeCemeeves mJeleb$eHeCes Je yegef×efve<þHeCes efveCe&³e I³eeJesle. DeMeeÒekeÀejs Dee³eve jB[ ³ee
veerleerMeeð eer³e mJeefnleJeeoele yegef×Jeeoe®es meceLe&ve keÀjleele Je mJeefnle meeOeves ³eeuee®e ceesþe meodiegCemunotes.in

Page 14

14ceeveleele. jB[ves ns efJe®eej DeeHeu³ee mJeefnle Jee mJeeLe& Heje³eCelee SkeÀ meoiegCe (The virtue of
selfishness) ³ee ûebLeele ÒeYeeJeerHeCes ceeb[ues Deens.
1.6 efJeÐeeHeerþer³e efoIeexÊejer ÒeMve
1) ceevemeMeeðeer³e mJeefnleJeeo cnCepes keÀe³e ? SefHeke̳egjefDevedme®ee mJeeLe& megKeJeeo meebietve l³ee®es
cetu³eceeHeve keÀje.
2) SefHeke̳egjefDevedme®ee mJeeLe& megKeJeeo cnCepes keÀe³e? SefHeke̳ egjefDevedmeves megKee®³ee ceeiee&leerue
De[®eCeer keÀesCel³ee meebefieleues Deensle?
3) ceevemeMeeðeer³e mJeefnleJeeo cnCepes keÀe³e ? Lee@ceme ne@ype ³eeb®ee ceevemeMeeðeer³e mJeefnleJeeo
meebietve l³ee®es cetu³eceeHeve keÀje.
4) veerefleMeeðeer³e mJe efnleJeeo cnCepes keÀe³e ? Dee³eve jB[ ³eeb®ee veerefleMeeðeer³e mJeefnleJeeo mHeä
keÀ©ve l³ee®es cetu³eceeHeve keÀje.
5) Lee@ceme ne@ype®ee ceevemeMeeðeer³e mJeefnleJeeo Je Dee³eve jB[ ³eeb®ee veerefleMeeðeer³e mJeefnleJeeo
³eeceOeerue HeÀjkeÀ mHeä keÀj e.
6) Dee³eved jB[ ³eeb®³ee celes HejefnleJeeo cnCepes keÀe³e ? l³eeb®ee HejefnleJeeoeuee keÀe efJejesOe Deens ?
meefJemlej mHeä keÀje.
7) ``mJeeLe&Heje³eCelee Jee mJeefnle ne meodiegCe Deens.'' meefJemlej ®e®ee& keÀje.
8)efìHee efuene
De) ceevemeMeeðeer³e mJeefnleJeeo
ye) veerefleMeeðeer³e mJeefnleJeeo
keÀ) SefHeke̳egjefDevedme®ee mJeeLe& megKeJeeo
[) metKee®³ee ceeiee&leerue De[®eCeer
F) mJeefnleJeeo Je HejefnleJeeo ³eebceOeerue HeÀjkeÀ
HeÀ) mJeeLe&Heje³eCelee Je meo diegCe
ie) mepeerJeebceOeerue peerJeve peieC³ee®eer Òee©Hes (cee@[sume)
n) veerefleMeeðe Je ceeveJeer mJeYeeJe
³e) ne@ype®ee meeceeefpekeÀ keÀjej
munotes.in

Page 15

15IeìkeÀ -2
DeeOegefvekeÀ veweflekeÀ GHeHeÊeer
(MODERN MORAL THEOR IES)
IeìkeÀ j®evee
2.0 Gefoäîes
2.1 ÒemleeJevee
2.1.1 HejefnleJeeoer veerleerMeem$e (Ethics of Altruism) : [sefJn[ nîegce
2.1.2 veweflekeÀles®ee Giece DeeefCe mJeªHe
2.1.3 meodiegCee®es ÒekeÀej
2.2 Sceev³egSue keÀebì®ee efve©HeeefOekeÀ DeeosMe
2.2.1 keÀebì®es veerefleMeem$e
2.2.2 keÀebì®eer meledmebkeÀuHe (meefo®íe) mebkeÀuHevee
2.2.3 meesHeeefOekeÀ DeeosMe Je efve©HeeefOekeÀ DeeosMe
2.2.4 efve©HeeefOekeÀ DeeosMee®es ÒekeÀej
2.2.5 keÀeb쮳ee efve©HeeefOekeÀ DeeosMee®es Hejer#eCe
2.3 megKeJeeo / GHe³egkeÌleleeJeeo
2.3.1 megKeJeeoe®es ÒekeÀej
2.3.2 pesjsceer yeWLeWce®ee GHe³egkeÌleleeJeeo (Utilitarianism)
2.3.3 Hejer#eCe
2.3.4 efceuue®ee GHe³egkeÌleleeJeeo / iegCeelcekeÀ GHe³egkeÌleleeJeeo
2.3.5 efceuue®³ee GHe³egkeÌleleeJeeoe®es Hejer#eCe
2.4 meejebMe
2.5 efJeÐeeHeerþer³e efoIeexÊejer ÒeMve
2.0 Gefoäîes
1) [sefJn[ nîetce, Sc³eev³egSue keÀebì, efceuue DeeefCe yeWLeece ³eeb®³ee DeeOegefvekeÀ veweflekeÀ GHeHeÊeeR®ee
Heefj®e³e efJeÐeeL³ee¥vee keÀ©ve osCes.
2) veweflekeÀles®es mJeªHe, Giece, meodiegCee®es ÒekeÀej ³eeefJe3) keÀebìves meebefieleuesu³ee efveleerceerceebmes®ee DeeHeCeeme DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue.
4) ke=Àleer®³ee ÒesjCee®³ee efJeMuesDeLe& efJekeÀefmele keÀjCes.
5) megKeJeeoe®es ÒekeÀej, GHe³egkeÌleleeJeeoe®ee Heefj®e³e keÀ©ve osCes.munotes.in

Page 16

162.1 ÒemleeJevee
Òee®eerve veweflekeÀ GHeHeÊeer DeeefCe DeeOegefvekeÀ veweflekeÀ GHeHeÊeer ³eeble HeÀjk eÀ Deens. DeeOegefvekeÀ
veweflekeÀ GHeHeÊeer®ee ³ee YeeJevee, keÀle&J³e efkebÀJee HeefjCeece ³eeJej Yej osleele. veweflekeÀ efveCe&³e osleevee l³ee
ke=Àleer®ee GÎsMe efJe®eejele Iesleuee peeJee efkeÀ l³ee ke=Àleer®es HeefjCeece efJe®eejele Iesleues peeJesl e ³ee meboYee&le
efJeefJeOe efJe®eejÒeJeen Dee{Uleele. nîegce l³ee®³ee efveefleMeem$eele YeeJevesuee cenÊJe oslees, lej keÀebì®es
veerefleMeem$e keÀle&J³eeJej Yej osCeejs Deensle, lej ceeruue DeeefCe yesLeebce ke=Àleer®³ee HeefjCeeceeuee cnCepes®e
l³ee ke= Àleerletve efceUCeeN³ee megKeeuee cenÊJe osleele. ³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe [sefJn[ nîegce®es HejefnleJeeoer
veerefleMeem$e, keÀebì®ee efve©HeeefOekeÀ DeeosMee®ee efme×eble DeeefCe yeWLeWce DeeefCe efceuue®ee
GHe³egkeÌleleeJeeoe®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle .
veerefleMeem$e meceepeeleerue Òe®eueerle ®eeueerjerleer, ©{er HejbHeje ³eebJej DeY³eeme kesÀuee peelees.
J³ekeÌleer®eer Jele&CegkeÀ efn l³ee®³ee meceepeeves DeeKetve efouesu³ee efve³eceebJej DeeOeeefjle Demeles. meceepeele
Òe®eueerle Demeuesu³ee efvel eerefJeosleevee peer ke=Àleer kesÀueer Deens, l³ee ke=ÀleerceOeerue GÎsMe efkebÀJee ke=Àleer®es HeefjCeece ³eebJej Yej efouee peelees.
ceeveJeer peerJevee®es DeeoMe& keÀe³e Deens G®®e O³es³e efkebÀJee ‘Summun Bonum’ keÀe³e Deens l³ee®³ee
DevegmebkeÀuHeveeb®ee pemee efJe®eej kesÀuee peelees lemes®e k eÀle&J³e mebkeÀuHevesleerue efJe®eej l³eele kesÀuee peelees.
SKeeoer iees<ì F<ì Deens ³ee®ee DeLe& leer DevegkeÀjCe keÀjCes efkebÀJee l³ee®ee DeJeuebye keÀjeJee keÀe ³eeJej
efJe®eej kesÀuee peelees. ceeveJe ne meceepeMeerue ÒeeCeer Deens. lees mecegnele je nle Demelees. efJeefJeOe mecegne®³ee
efkebÀJee meceepee®³ee ®eebieu³ee Je JeeF&ìe®³ee ³eesi³e De³eesi³eles®³ee keÀuHevee nîee JesieJesieUîee Demeleele.
Òel³eskeÀ meceepemesefJekeÀener DeeoMe& Demeleele. l³ee DeeoMee&Òele Heesnes®eC³ee®ee Òel³eskeÀpeCe Òe³e lve keÀjle
Demelees. peerJevee®eer O³es³es, Òe³eespeve keÀe³e Deens DeeefCe l³ee O³es³eeÒele peeC³eemeeþer keÀesCel³ee ceeiee&®ee lees
JeeHej keÀjlees. O³es³eeÒele peeCeejs ceeie&, meeOeve efkebÀJee les DeeoMe& ³ee HewkeÀer veweflekeÀ efveCe&³e osleevee
keÀMee®ee efJe®eej kesÀuee peeJee ³eeyeeyeleerle efJeefJeOe celeÒeJeen Deensle. veerefleMeem$eeleerue megKeJeeoe®eer
GHeHeÊeer megKe ns®e ceeveJeer Debeflece meeO³e Deens Demes ceeveles. mJemegKeJeeoer mJele:®³ee megKee®ee efJe®eej
keÀjleele lej HejefnleJeeo er, GHe³egkeÌleleeJeeoer ns Flejeb®³ee megKee®ee efJe®eej keÀjeJee Demes cele ceeb[leele
lej keÀle&J³eJeeoer efJe®eejmejCeer ner keÀle&J³e cnCepes®e ke=Àleer®³ee GÎsMeeuee cenÊJe osleele. Sc³eevegDeue
keÀebì®es veerefleMeem$eer³e efJe®eejele keÀle&J³eeJej Yej osleevee Dee{Ulees.
2.1.1 HejefnleJeeoer veerleerMeem$e : [sefJn[ nîegce (Ethics of Altruism : David
Hume) :
[sefJn[ nîegce ne mkeÀe@efìMe lelJe%e FeflenemekeÀej DeeefCe DeLe&Meem$e%e ®ee pevce 7 ces
1711 uee Sef[meje (mkeÀe@ìueb[) Peeuee DeeefCe l³ee®ee ce=l³et 26 Dee@iemì 1776 meeueer Peeuee.
nîegce ne DevegYeJeJeeoer DeeefCe mebMe³eJeeoer cnCetve Òeefme× nesle e. nîegce®ee ¢ef<ìkeÀesve DevegYeJeeOeeefjle
Deens. l³ee®³ee celes ceeveJee®es %eeve kesÀJeU peieeleerue HeÀkeÌle mebJesÐe IeìveeHegjles ce³ee&efole jenles.
DevegYeJeeÜejs DeeHeCeebme ³ee mebJesÐe peiee®es %eeve nesle Demeles. l³ee®³ee celes DeeHeCeebme me bmkeÀej Je þmes
(Impressions) efceUle veenerle l³eebvee DeefmlelJe vemeles Demes lees ceevelees. nîegce DeefveJee³e& keÀejCe
keÀuHevee ceev³e keÀjle veener. keÀejCe keÀe³e& mebyebOe cnCepes oesve keÀuHeveeleerue kesÀJeU efve³eefcele ¬eÀce YeeJe
Demelees. m ebJesÐe peiee®³ee HeueerkeÀ[s pes Deens. Goe. êJ³e, Deelcee, Jeiewjs ns meJe& De%es³e Deens Demes
nîegce ceevelees.munotes.in

Page 17

17nîegceves DeveskeÀ ûebLe efueefnues l³eeHewkeÀer keÀener Heg{erueÒeceeCes Deensle. l³ee®ee Tractise on
Human Nature ne ûebLe 1738 -1740 ³ee keÀeUele leerve Keb[ele Òeefme× Peeuee. ³eeefMeJee³e
‘The History of England’, ‘essays Moral, Political’, ‘An Enquiry
concerning the Principles of Morals’ ³ee ûebLeele l³ee®es veerefleefJeDee{Uleele.
2.1.2 veweflekeÀles®ee Giece DeeefC e mJeªHe :
nîegceves DeeHeu³ee Tractise on Human Nature ®³ee 3 N³ee Keb[ele veerleer®³ee
DeefOe<þevee®eer (Foundations of Morality) ceerceebmee kesÀueer nesleer. MeeHeÌìmeyejer, n®esmeve Je
yeìuej ³eeb®es veerefleMeem$eeJejerue keÀe³e& Heg{s ®eeuet þsJeC³ ee®eer l³ee®eer F®íe nesleer. nîetce®³ee celes veweflekeÀ
efveCe&³e ns YeeJevesJej (sentiments) DeeOeeefjle Demeleele. veweflekeÀ ke=Àleerle YeeJevee ner cenÊJee®eer
YetefcekeÀe yepeeJeles. veweflekeÀ efveCe&³e ns yeg×erJej DeeOeeefjle vemeleele. yeg×er (Reason) ner DeeHeCeeme
kesÀJeU JemlegefmLeleer keÀe³e Deens ns meebieles. veweflekeÀ efveCe&³e ns ke=Àl³e ®eebieues Deens keÀe ns meebiele Demeles.
DeeHeu³ee jespe®³ee peerJeveele DeeHeCe efJeJeskeÀyeg×er®ee (Reason) JeeHej keÀjle veener Demes lees meebiele
veener. Hejbleg veweflekeÀ efveCe&³e kesÀJeU efJeJeskeÀ yeg×erves Iesleues peele vemegve l³eele YeeJeveeb®eer cenÊJee®eer
YetefcekeÀe Deens Demes lees ceevelees. nîetce®³ee celes veerleer ner peeCeJele Demeles (Felt). efJeJeskeÀyeg×erves efle®ee
efveCe&³e kesÀuee peele veener (Not Judged) . ceeCegme ne mJele:Jej Òesce keÀjerle Demelees, l³ee mJele:®³ee
megKeemeeþer Òe³elve keÀjle Demelees. Hejbleg DeLee&le®e nîegce ne mJemegKeJeeoer veener, keÀejCe l³ee®³ee celes
pesJne J³ekeÌleer Flejeb®eer megKe efkebÀJee og:Kes Heenle Demelees lesJne mJele: l³ee DevegYeJeeMeer mecejme nesT
MekeÀlees. n³ee l³ee®³ee ÒeJe=Êeeruee menevegYetleer (Sympathy) Demes cnCeleele. ceeveJeer mJeYeeJeeleerue
nîee menevegYetleer®³ee ÒeJe=ÊeerJej meeceeefpekeÀ peerJeve DeeefCe l³ee®es me gKe DeeOeeefjle Deens.
³ee menevegYetleer®³ee ÒeJe=ÊeercegUs J³ekeÌleer mJele:®³ee®e megKeeyejesyej Flejeb®³ee megKee®ee,
efnlee®ee efJe®eej keÀjle Demelees. ceeCemee®ee mJeYeeJe®e Demee Deens keÀer ogmeN³eeb®³ee og:Keele og:Keer neslees
DeeefCe megKeel em e g K e e rn e s l e e s .F l e j e b ® ³ e eD e e v e b o e l el e e sD e e v e b o e rn e s l e e s .l ³ e e ® ³ e e l eD e m e C e e j e rn e r
menevegYetleer®eer ÒeJe=Êeer ner HejefnleefJemegKe efceUles l³ee®³ee efþkeÀeCeer GHe³egkeÌ lelee Demeles. menevegYetleer®³ee nîee ÒeJe=ÊeercegUs®e DeeHeCe Flejeb®³ee
YeeJevee mecepet MekeÀlees. nîetce®³ee celeeÒeceeCes veerefleceÊee DeeefCe ceeveJee®eer meeceeefpekeÀlee ³eele Ieefve<þ
mebyebOe Deens. menevegYetleer®eer YeeJevee ner meeJe&peefvek eÀ keÀu³eeCee®³ee efJe®eeje®eener Hee³ee yeveles. ³ee
menevegYetleer®³ee YeeJevescegUs mJeefnle Je Hejefnle pees[ues peeles.
veweflekeÀ leÊJe%eeveele DeeHeCeebme yeg×erJeeoer, DevegYeJeJeeoer ³eebmeejKes efJeefJeOe efJe®eej ÒeJeen
efometve ³esleele. yeg ×erJeeoeR®³ee celes, veweflekeÀ efveCe&³e ns yeg×erJej DeeOeeefjle Demeleele, ³eeb®³eeHes#ee nîegce®eer
YetefcekeÀe JesieUer Deens. l³eeb®³ee celes veweflekeÀ efveCe&³eeceO³es YeeJevee ner cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles.
YeeJeefvekeÀ #eceles®³ee DeeOee jeJej SKeeoer ke=Àleer ³eesi³e Deens efkeÀ De³eesi³e Deens ns þjefJeues peeles. veweflekeÀ
cetu³eceeHeve ns ceeveJee®³ee menevegYetleer®³ee #ecelesJej DeeOeeefjle Deens.
Huesìes, De@jermìe@ìue ³eemeejK³ee lelJe%eebveer yeg×eruee DeefleMe³e cenÊJe efoues Deens. ceeveJe ne
l³ee®³ee efJeJeskeÀ yeg×ercegUs Flej ÒeeC³eebHeemetve JesieUe Deens Demes ceeveC³eele ³esles, keÀener lelJe%eeb®³ee celes
veweflekeÀ cetu³eceeHeveele efJeJeskeÀ yeg×er®es cenÊJee®es mLeeve Deens Hejbleg nîegce®³ee celes efJeJeskeÀyeg×er® es mLeeve
veweflekeÀ efveCe&³eele og³³ece Deens. nîetce cnCelees keÀer efJeJeskeÀyeg×er DeeHeu³ee efJekeÀejeb®eer oemeer Demeles Jemunotes.in

Page 18

18Demeueer Heeefnpes DeeefCe efJekeÀejeb®eer mesJee keÀjC³eeHes#ee Je efle®es Dee%eeHeeueve keÀjC³eeKesjerpe efleves Flej
keÀener keÀjC³ee®ee DeeJe DeeCet ve³es. veweflekeÀ efveCe&³e ns kesÀJeU JemlegefmLeleerJej DeeOeeefjle vemetve les
YeeJeveebJej DeeOeeefjle Demeleele Je l³eeÜejs®e les ceev³e efkebÀJee Deceev³e kesÀues peeleele. l³eeb®eer ceev³elee efn
YeeJeefvekeÀ Òeeflemeeo Demelees. veweflekeÀ ke=Àleer nîee J³ekeÌleer®³ee ®eeefj$³e JewefMe<ìîeebveer (Character
traits) Òesjerle nesleele.
³eesi³e De³eesi³e ns þjefJeleevee YeeJevee®eer cenÊJee®eer YetefcekeÀe Deens DeeefCe efJeJeskeÀyeg×erÜejs
JemletefmLeleer®es %eeve nesT M ekeÀles. Hejbleg kesÀJeU JemletefmLeleer®es %eeve ceeCemeeuee ke=Àleer keÀjC³eeme Òesefjle
keÀjerle veener. YetkebÀHe Deeuee Deens ner JemletefmLeleer®es %eeve ceeCemeeuee Iejeyeensj He[C³eeme Òesjerle keÀjerle
veener. lej ceuee peerJe Jee®eJee³e®ee Deens ner YeeJevee l³eeuee megjef#ele efþkeÀeCe MeesOeC³eeme efkebÀJee
megjef#ele efþkeÀeCeer peeC³eeme Òesjerle keÀjles, cnCepes®e peerJe Jee®eJeC³eeletve efceUCeeN³ee megKee®eer YeeJevee
ner ke=Àleer keÀjC³eeme Òesjerle keÀjles. ³eesi³e, De³eesi³e þjefJeC³eele ner YeeJevee (Feelings &
Emotions) cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeleele. veweflekeÀ efveCe&³e ns kesÀJeU efJeJeskeÀ yeg×erves Iesleues peeleele
ns nîetce Deceev³e keÀjlees. Heg{erue efJeOeeveeÜejs ns efme× keÀjlee ³esF&ue.
veweflekeÀlesleerue HeÀjkeÀ ne ceeveJeer ke=Àleer Òesefjle keÀjlees kesÀJeU efJeJeskeÀ yeg×er ner ceeveJeer ke=Àleer
Òesjerle keÀ© MekeÀle veener cnCetve veweflekeÀlesleerue HeÀjkeÀ (moral distinctions) ne kesÀJeU efJeJeskeÀ
yeg×ercegUs Meke̳e veener.
Jejerue GoenjCeele peerJe Jee® eefJeC³eeletve efceUCeejs megKe DeeefCe peerJe ieceeJeues lej l³eeletve
efceUCeejs og:Ke ns ceeveJeeuee megjef#ele efþkeÀeCeer peeC³eeme Òesjerle keÀjles, cnCepes®e kesÀJeU YetkebÀHe Deeuee
Deens ner efJeJeskeÀyeg×er ceeveJeer ke=Àleer Òesefjle keÀ© MekeÀl e veener. veweflekeÀlesleerue HeÀjkeÀ cnCepes ³eesi³e
De³eesi³e ³ee®es veweflekeÀ cetu³eceeHeve, DeeefCe ns®e veweflekeÀ ke=Àleervee GÐegkeÌle keÀjles. n³etce®³ee celes J³ekeÌleer
³eesi³e keÀe³e De³eesi³e keÀe³e ns HeÀjkeÀ J³ekeÌleer keÀ© MekeÀles, DeeefCe ner ³eesi³e, De³eesi³eles®eer mecepe l³eeuee
ke=Àleer keÀjC³eeme ÒesjCee osles.
nîetce®³ee celes efJeJeskeÀyeg×er oesve ÒekeÀej®eer Deens Je leer cnCepes demonstrative
reason DeeefCe probable reason DeeefCe ner oesvnerner ceeveefJe ke=Àleer®³ee ÒesjCee þ© MekeÀle
veener. kesÀJeU efJeJeskeÀyeg×erves ceeveJeer ke=Àleer Òesjerle nesle veener. megKe DeeefCe og:Kee®eer YeeJevee efkebÀJee leerJe´
GlkeÀì YeeJevee (Passion) ner ke=Àleermeeþer ÒesjkeÀ MekeÌleer (motivational force) Demeles.
Goe. J³ee³eece keÀjCe s ns DeeJeM³ekeÀ Deens ns ceeefnle Demegvener peesHe³e¥le SKeeÐee®eer Mejerj mJeemLeeletve
efceUCeeN³ee megKee®eer GlkeÀì YeeJevee veener leesHe³e¥le lees efve³eefcele J³ee³eece keÀjCeej veener.
efJeJeskeÀyeg×er DeeefCe YeeJevee n³ee SkeÀceskeÀebefJe©× veener. Hejbleg veweflekeÀ efveCe&³e ns efJeJeskeÀ
yeg×er®³ee Meg× yegef×efve<þ efJe®eejmejCeerJej nesle vemetve ceeCemeebvee pes mJeefnle Je meceepeefnle
meeOeC³eekeÀjlee ³eesi³e, ®eebieues Jeeìles Je cnCetve DeeHeu³ee YeeJeveeb®³ee DeeOeejeJej veweflekeÀ efveCe&³e Iesleues
peeleele. “Reason is and ought to be the slave of passon” DeLee&le®e
’efJeJeskeÀyeg×er DeeHeu³ee efJekeÀejeb®eer (passion) oemeer Demeles Je Demeueer Heeefnpes“ Demes pes nîetce
cnCelees lesJne l³ee®³ee celes passion ns DeeHeu³ee ke=Àle er efkebÀJee DeeHeu³ee O³es³eemeeþer DeeHeCeebme Òesjerle
keÀjles. efJeJeskeÀyeg×er efn l³eeHe³e¥le peeC³ee®es DeeHeCeebme ceeie& oeKeefJeles. efJekeÀej (Passions)
YeeJeveebHes#ee DeefOekeÀ leerJe´ Je GlkeÀì Demeleele.munotes.in

Page 19

19keÀesCel³eener veweflekeÀ efveCe&³e ele meeOeejCeHeCes leerve IeìkeÀ Demeleele.
1) Agent keÀlee&
2) Receiver ÒeeHlekeÀlee&
3) Spectatar Þeeslee
pesJne keÀl³ee&Üejs SKeeoer ke=Àleer kesÀueer peeles lesJne ÒeeHlekeÀl³ee&®³ee YeeJeveebcegUs l³ee
J³ekeÌleer®³ee ceveele l³ee ke=Àl³eeefJeÞeeslee ner l³ee ÒeeHlekeÀl³ee&®eer Deeveboe®eer YeeJevee l³ee®³eeleerue menevegYetleer®³ee ÒeJe=ÊeercegUs mecepet MekeÀlees
DeeefCe l³eecegUs lees veweflekeÀ efveCe&³e osT MekeÀlees. menevegYetleer®eer #ecelee veweflekeÀ efveCe&³eele cenÊJee®eer
YetefcekeÀe yepeeJeles. SKeeÐee ke=Àl³eeefJe1) GHe³egkeÌle þjCeejer ke=Àl³es
2) meceepeefnleemeeþer efkebÀJee Hejefnleemeeþer kesÀuesueer ke=Àl³es
SKeeoer ke=Àleer ner J³ekeÌleer®³ee efkebÀJee meceepee®³ee efnleemeeþer Demeles DeMee ke=ÀleeRvee ³eesi³e
þjJeues peeles. meeOeejCeHeCes peemleerle peemle efnle p³eeÜejs meeOeues peele s DeeefCe DeeHeu³ee YeeJeveelcekeÀ
ÒeJe=Êeerme Deveg©He pes þjsue l³eevegmeej veweflekeÀ efveCe&³e efoues peeleele.
efJekeÀejeb®es efkebÀJee GlkeÀì YeeJeveeb®es efJeJeskeÀyeg×erJej ÒeYeglJe Demeles. DeeHeCe p³ee ef¬eÀ³ee / ke=Àleer
keÀjlees. l³eeb®ee Gie ce efJeJeskeÀyeg×erle vemetve l³eeb®ee Giece DevegketÀue ÒeJe=Êeer, l³eeHeemetve efvemegKe Je og:Ke ³eele nesle Demelees. efJeJeskeÀyeg×er ner ceeCemee®³ee peerJeveele cenÊJee®es keÀe³e& keÀjles. Hejbleg
nîegce®³ee celeevegmeej leer®es mLeev e ieewCe Demeles leer kesÀJeU ³egkeÌle / ³eesi³e ceeie& oeKeefJeles. ceeCemee®³ee
ef¬eÀ³eeMeerue peerJevee®ee Giece l³ee®³ee efJekeÀejele Je YeeJeveele Demeles. ceeveJee®³ee ke=ÀleerMeeruelesle
efJekeÀeme, YeeJevee Je efJeJeskeÀyeg×er ³eeb®es Òel³eskeÀe®es mLeeve Je HejmHejmebyebOe nîegceves oeKeefJeuee Deens.
2.1.3 meodiegCee®es ÒekeÀej :
ceeveJe ne ³eesi³e De³eesi³e, Gef®ele Devegef®ele ³eeceO³es HeÀjkeÀ keÀjerle Demelees. veweflekeÀ ¢<ìîee
keÀe³e ®eebieues Deens efkebÀJee JeeF&ì Deens ns þjefJeleevee ceeveJee®eer efJeefMe<ì DeefYe©®eer Je efveJe[ keÀjC³ee®eer
DeefYeJe=Êeer mHe<ì nesle Demeles. J³ekeÌleer®³ee veweflekeÀ ke=Àleer l³ee l³ee J³eeqkeÌle®³ee cegU mJeYeeJeeJej DeeefCe
efle®³ee meeceev³e ® eeefj$³eeJej DeJeuebyegve jenle Demeles. ke=Àefle®³ee ³eesi³e efkebÀJee De³eesi³eles®³ee meboYee&le
veweflekeÀ Yeso kesÀues peeleele. l³eele efJeJeskeÀyeg×er DeeefCe YeeJevee, efJekeÀej ³eele menceleer Demeles. p³ee iees<ìer
veweflekeÀ Deensle l³ee Devegke tÀueles®eer YeeJevee efvecee&Ce keÀjleele. veweflekeÀ meodiegCe megKeo YeeJevee®eer lej
ogieg&Ce efkebÀJee otje®eej og:Keo YeeJeveeb®eer efveefce&leer keÀjerle Demeleele. ie.vee. peesMeerb®³ee Meyoele
(HeeM®eel³e lelJe%eevee®ee Fefleneme Keb[ 3 Heeve ¬eÀ. 880) ’nîetce®³ee celes veweflekeÀ mLee³eerYeeJe ns
ke=Àleer, iegCe efkebÀJee ®eeefj$³e ³eeefJeDemeleele.“
nîetce®³ee celeevegmeej p³ee ke=Àleer efkebÀJee iegCeebcegUs HeenCeeN³ee®³e e ceveele Hemebleer®eer YeeJevee
efvecee&Ce nesles. les meodiegCe DeeefCe ³eeefJe©×®eer ke=Àleer, iegCe Demeleele efkebÀJee ÒeleerketÀueles®eer YeeJevee efvecee&Ce
nesles les ogieg&Ce, Hejefnles®íe, oeveMetjHeCee nîee iegCeebvee meodiegCe cnCelee ³esF&ue. veweflekeÀ meodiegCeebvee pes
cetu³e ÒeeHle nesles. l³eeb®es keÀejCe cnCepes les J³ekeÌleeruee efkebÀJee meceepeeuee GHe³egkeÌle Demeles. veweflekeÀmunotes.in

Page 20

20meodiegCe ®eebieues Demeleele ³ee®es keÀejCe l³eeb®es kesÀJeU J³ekeÌleeruee veJns lej mecetneuee Je mebHetC e& meceepeeuee
efnlekeÀejkeÀ Je Heesmeceepeefnlee®es keÀe³e& nesle vemesue lej l³eeuee meodiegCe cnìues peeCeej veener. cnCepes pes mJele:uee efkebÀJee
Flejebvee megKe efceUJetve osles l³ee®³ee efþkeÀeCeer GHe³egkeÌlelee (Utility) Demeles.
meodiegCe oesve ÒekeÀej®es ceeveues Deensle.
1) vewmeefie&keÀ meodiegCe
2) ke=Àef$ece meodiegCe
vewmeefie&keÀ meodiegCe ns ceeveJee®³ee mJele: ÒeJe=Êeerves efJekeÀefmele ne sleele DeeefCe l³eeb®eer peeCeerJe
ceeveJee®³ee veereflemebefJele (Moral Sense) Òel³e#eHeCes nesle Demeles. les GHe³egkeÌle Demeleele®e
l³ee®eÒeceeCes les ueeskeÀebvee YeeJeleele. oeveMetjHeCee, vece´lee, o³eeUtHeCee, vece´lee, Oew³e&, HejesHekeÀejerJe=Êee r,
ceveefceUeJet F. meodiegCeebvee vewmeefie&keÀ meodiegCe cnCelee ³esF&ue. p³ee keÀuHevee ceeveJeeves efvecee&Ce kesÀuesu³ee
Deensle efkebÀJee p³ee meeceeefpekeÀ HejmHej mebyebOeeJej DeeOeeefjle Deensle DeMeebvee ke=Àef$ece meodiegCe cnìues
peeles. ns ke= Àef$ece meodiegCe meceepeele Meeblelee DeeefCe megmebJeeoemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeleele. meeceeefpekeÀ
megJ³eJemLee jeKeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee meodiegCeebvee ke=Àef$ece meodiegCe cnìues peeles. v³ee³ee®eer
mebkeÀuHevee ceeveJee®³ee keÀuHevesves efvecee&Ce kesÀuesueer Demeles DeeefCe cnCetve leer ke=Àef$ece Demeles. v³ee³eele
meeJe&peefvekeÀ efnle DeefYeÒesle Demeles. v³ee³e ns ceeveJee®³ee meeceeefpekeÀ peerJevee®eer SkeÀ iejpe cnCetve l³eeves
le³eej kesÀuesueer ³egkeÌleer Demeles. meceepeele efJ eefJeOe ÒekeÀej®³ee J³ekeÌleer Demeleele. l³eeb®³ee mJeeLee&vee
DeeJej Ieeuetve meJe& J³ekeÌleer®es HejmHejebMeer efJemebiele Demeuesues efnlemebyebOe ns SkeÀ$e iegbHetÀve meJee&vee DeYe³e,
meggjef#elelee Je Meeblelee meceepeele ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer les DeeJeM³ekeÀ Deens l³eebvee ke=Àef$ece meodiegCe
cnCelee ³esF&ue. mecelee, v³ee³e, efve<þe, Je®eveHeeueve ner ke=Àef$ece meodiegCee®eer keÀener GoenjCes Deensle.
nîetce®³ee meodiegCeeb®³ee efJe®eejele meeOeejCeHeCes Heg{erue JewefMe<ìîeeb®³ee ÞesC³e eD e e { U l e e l e .
1) Demes iegCe pes Flejeb®³ee efnleemeeþer Deensle. Goe. HejesHekeÀejer Je=Êeer, oeveMetjHeCee Jeiewjs
2) keÀener iegCe pes mJeefnleemeeþer GHe³egkeÌle Demeleele Goe. efMemleye×lee, meb³ece,
3) Demes iegCe pes Flejebvee ceveYeeJeve efkeb ÀJee megKekeÀejkeÀ Demeleele Goe. J³eJenej %eeve, mJe®ílee
Jeiewjs
4) Demes iegCe pes ueeieueer®e mJele:®³ee Hemebleerme Glejleele. Goe. mJeeefYeceeve, mJe -Deeoj Jeiewjs
nîetce®eer veerefleefJenîetce ne efJeJeskeÀyeg×er®³ee efJe©× veener, Hejbleg efJeJeskeÀyeg×er®eer YetefcekeÀe og³³ece Deens Demes lees ceevelees.
HejefnleefJe

Page 21

21DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1.veweflekeÀ ke=Àleer®ee Giece keÀMeele Deens?
2.veweflekeÀ ke=Àleer l³ee kesÀJeU efJeJeskeÀ yeg×erves Òesjerle nesle veener ns nîetce keÀMeejerleerves oeKeJelees?
3.meodiegCeeb®es ÒekeÀej keÀesCeles les mHe<ì keÀje.
2.2Sceev³egSue keÀebì®ee efve©HeeefOekeÀ DeeosMe
2.2.1 keÀebì®es veerefleMeeñe
keÀebì®ee pevce 22 SefÒeue 1724 jespeer pece&veerleerue keÀesefveipeyeie& (Koenigsberg)
³esLes SkeÀe meeceev³e kegÀìgbyeele Peeuee. leÊJe%eevee®³ee #es$eele l³eeueeceneve Òe%eeJeble %eevepeeles. keÀebì®es veerefleMeeñe ns keÀle&J³eJeeoer veerefleMeeñe Deens.keÀebìves DeveskeÀ ûebLe efueefnues. l³eeleerue
keÀener ûe Leeb®eer veeJes Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
1)Critique of Pure Reason
2)Critique of Practical Reason
3)The Critique of Judgement
4)Metaphysics of Morals
keÀebìves l³ee®³ee leÊJe%eeveeÜejs yegef×Jeeo DeeefCe DevegYeJeJeeo ³eele mecevJe³e meeOeC ³ee®ee
Òe³elve kesÀuee Deens.
2.2.2 keÀebì®eer melmebkeÀuHe (meefo®íe) mebkeÀuHevee ë
veerefleMeeñeele efkeÀleerner veJeerve celes Deeueer lejer l³eeleerue keÀesCel³eener celeeuee keÀebìve
meebefieleuesu³ee GHeHeÊeer®eer GHes#ee keÀªve ®eeueCeej veener. Meeéele mJe©Hee®ee DemeekeÀener veweflekeÀ
efJe®eej keÀeb쮳ee veerefleMeeñeeceO³es efve½eerleHeCes Deens. keÀle&J³eJeeoer veerefleefJe®eejkeÀebceO³es lees vesnceer®e
DeûeieC³e jenerue. HeCe Metaphysics of Morals (veweflekeÀles®eer meÊeeMeem$eer³e DeeOeej Yetceer)
³ee HegmlekeÀe®eermeg©Jeele lees ÒeeHleJ³ee®³ee mebkeÀuHevesHeemetve keÀjlees. keÀle&J³ejle DemeCes ns®e Hejce
ÒeeHleJ³enes³e DeMee leNns®ee l³ee®ee Debeflece efvecnCelee³esF&ue, meboYe& k eÀesCeleener Demeuee lejer Heg{erue HeefjCeece keÀenerner Peeues lejer efpeuee
®eebieues®ecnCelee ³esF&ue DeMeer ieesä keÀesCeleer Deens? keÀesCeleer ieesä DeMeer Deens keÀer peer ÒeeHle Peeu³eeJej
DeeCeKeer ÒeeHleJ³e Demes keÀener Gjle®e veener. Deceke̳e emeeþer cnCetve ®eebieueer DemesveJns lej mJe³ecesJe
®eebieueer Deens, keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle ®eebieueer®e þjsue DeMeer ieesä keÀesCeleer Deens? ³ee ÒeMveeb®eer
GÊejs l³eeves megªJeeleeruee®e efoueer Deensle. ³ee peieele DeLeJee peiee®³ee yeensjne r, meledmebkeÀuHeeefMeJee³e
ogmejer keÀesCeleerner ieesäDeMeer veener, keÀer efpeuee efJevee Deì efveªHeeefOekeÀHeCes ®eebieueer cnCeeJes.munotes.in

Page 22

22yegef×ceÊee, MekeÌleer, mebHeÊeer, efkeÀleea, ªHe, ³eewJeve DeMee efkeÀleerlejer ieesäeRvee ®eebieues cnCelee ³esF&u e. HeCe
l³eeb®ee ®eebieuesHeCee meesHeeefOekeÀ Demelees. l³eeuee `pej...lej'®eer cegj[ Demeles. l³eeuee keÀener Deì
Demeles. yegef×ceÊee ner ieesä ®eebieueer Demeles ns Kejs. HeCe l³eeuee Deì Deens. efle®ee efveì GHe³eesie kesÀuee
lej®e leer ®eebieueer þjl es. MekeÌleermeg×e ®eebieueer®e ieesä Deens. HeCe ogye&ueebvee íUC³eemeeþer leer JeeHejueer
lej efleuee ®eebieues cnCelee ³esCeej veener.mebHeÊeer, ©He Fl³eeoer yeeyeleerlener ns®e cnCeCes ueeiet He[les. HeCe
melmebkeÀuHee®ee ®eebiegueHeCee DeMee keÀesCel³ eener yee¿e GHeeOeeRJej DeJeuebyetve vemelees. HeefjCeece keÀenerner
Peeues DeeefCe Flej HeefjefmLeleer keÀMeerner Demeueer lejer melmebkeÀuHeeuee meowJe ®eebieues®e cnCeeJes ueeieles.
SKeeÐee ©He -ueeJeC³eJeleer m$eer®³ee efþkeÀeCeer melmebkeÀuHe Dee{Uuee DeLeJee peje -pepe&j kegÀ©Hem$eer®³ee
efþkeÀeCeer lees Òeleerle Peeuee lejer SKeeÐee mJe³ebÒekeÀeMeer jlvee®³ee lespeeÒeceeCes l³ee®ee ®eebiegueHeCee
DeefJe®eue®e jenlees. efvemeiee&®es oele=lJeele keÀêtHeCee kesÀuee Demesue lej (cnCepes,leer J³ekeÌleer ogy e&U,
DeebOeUer, HeebieUer DeLeJee yeefnjer Demesue lej) SKeeÐee J³ekeÌleer®ee mebkeÀuHe ne vegmelee mebkeÀuHe®e jenerue.
lees ke=Àleerle HeefjCeece HeeJeCeej veener. Demes Peeues lejermelmebkeÀuHee®eer lespeeUlee jeflecee$ener keÀceer nesCeej
veener. melme bkeÀuHe cnCepes kesÀJeU ®eebieueer F®íe veJns. F®íe efvejeUer, mebkeÀuHe efvejeUe.meJe& ceeCemes
megKeer nesJeesle DeMeer vegmeleer F®íe keÀjCes meesHes Deens. HeCe vegmeleer F®íe cnCepesmebkeÀuHe veJns. F®íe
meHeÀue nesC³eemeeþer pes pes keÀjCes Meke̳e D eens les les meJe& keÀjC³ee®eerceveeHeemetve®eer le³eejer, efkebÀyengvee pes
pes keÀjC³ee®ee DeebleefjkeÀ Òe³elve cnCepes mebkeÀuHe nes³e.kewÀueeme HeJe&le HeeneJee, ceeveme mejesJej HeeneJes,
efnceeue³e HeeneJee DeMeer F®íe keÀjCes ner SkeÀieesä Deens. De eefCe efnceeue³eeJej Òel³e#e peeC³ee®ee mebkeÀuHe
keÀjCes ner l³eentve efYevve DeMeer ogmejer ieesä Deens. F®ís®es ©Heeblej ke=Àleerle nesF&ue®e Demes veener oefjefê
ceeCemee®³eeceveesjLeeÒeceeCes leer peeie®³ee peeieer efJe©vener peeF&ue. HeCe keÀener yee ¿e De[LeUe Deeuee
veener lej mebkeÀuHee®eer HeefjCeleer ke=Àleerle nesles®e. yee¿e De[LeUs ³esT ve osCes ner DeeHeu³ee mJeeOeerve®eer
ieesä vemeu³eeves keÀebì cnCelees keÀer Keje ®eebiegueHeCee ne mebkeÀuHee®³ee efþkeÀeCeer®e jenlees.ceie ÒeMve
efvecee&Ce neslees keÀer, mebkeÀuHe meled keÀMeecegUs þjlees? melmebkeÀuHee®eer efve³eecekeÀ ieesä keÀesCeleer?
mebkeÀuHeele pes GefÎä DebleYet&le Demesue l³ee®³ee mJe©HeecegUs leesmeled DeLeJee ®eebieuee þjle veener ner lej
keÀebì®eer Deieoer cetU®eer YetefcekeÀe De ens. Flejebvee megKe ÐeeJes Demee ceePee mebkeÀuHe Demesue lej l³ee
GefÎäebcegUs lees ®eebieuee þjCeej veener.keÀejCe DeMee leNns®ee ®eebietueHeCee ne DeeJeM³ekeÀ mJe©Hee®ee veJns.
lees yee¿e ieesäeRJej DeJeuebyetve Demeu³eecegUs mJeÒeefleÿ vemelees. l³ee® ee ®eebiegueHeCee Debleie&le DemeeJe³eeme
nJee.cnCetve keÀebìves cnìues keÀer, mebkeÀuHee®ee ®eebiegueHeCee l³ee®³eele DebleYet&le DemeCeeN³ee ÒesjCes®³ee
mJe©HeecegUs þjlees. ner ÒesjCee DevegkebÀHee, keÀ©Cee DeMeebmeejK³ee vewmeefie&keÀ ÒeJe=ÊeeRb®eer De mesuelejermeg×e
l³eeletve mHegÀjCeeN³ee mebkeÀuHeeuee veweflekeÀ cetu³e veener; keÀejCe vewmeefie&keÀ ÒeJe=Êeer ³eeceevemeMeem$eer³e
efve³eceebJej DeJeuebyetve Demeleele; ceeP³ee mJelJeebJej veJns. DevegkebÀHee ceueeJeeìsue efkebÀJee ve Jeeìsue. leer
ceeP³ ee efþkeÀeCeer vemeu³eeme leer ceuee DeLeJee DeeCeKeerkeÀesCeeueener cegÎece GlHeVe keÀjlee ³esCeej veener.
keÀle&J³eÒesjCee ner cee$e ceeP³ee leey³eeleerue ieesä Deens. `ceeP³ee efþkeÀeCeer keÀle&J³eyeg×er veener; ceer keÀe³e
keÀ©?' Demes keÀesCeeuee®e cn Celee ³esCeej veener. `keÀle&J³eemeeþer keÀle&J³e' ³ee SkeÀe®e YeeJevesletve pees
mebkeÀuHe Òesefjle neslees lees®e meledmebkeÀuHe nes³e. keÀle&J³e ns keÀjeJe³ee®es les keÀMeemeeþer keÀjeJe³ee®es ³ee
ÒeMveeme GÊej veener;keÀejCe Deceke̳eemeeþer keÀjeJe³ee ®es cnìu³eeme leer ieesä keÀle&J³ee®eer GHeeOeer þjsue
DeeefCe l³eecegUs keÀle&J³ee®eer keÀle&J³elee veä nesF&ue. keÀle&J³e YeeJevesefJeDemeles®e. keÀle&J³eemeeþer keÀle&J³e ³ee®ee DeLe& keÀle&J³eefJeDemee neslees. kesÀJeU keÀle&J³eÒesjCesletve efceUCeeje DeeosMe efve©HeeefOekeÀ Demelees.lees HeÀueefvejHes#e DeLeJee
efveefve©HeeefOekeÀ DeeosMee®³ee efme×eblee®³ee DeLee&®ee SkeÀ Yeeie Deens.keÀeb쮳ee veerefleMeem$eer³eceerceebmesle,
l³ee®ee efve©HeeefOekeÀ DeeosMee®ee efme×eble Òeefme× Deens. l³ee®ee `ef¬eÀefìkeÀ Dee@HeÀ Òe@eqkeÌìkeÀue jerPeve' n emunotes.in

Page 23

23ûebLe Òeefme× Deens. veerefle®es meeJe&YeewceleÊJe MeesOetve keÀe{Ces Je les ÒemLeeefHele keÀjCes, ne ³ee ûebLee®ee ÒecegKe
GÎsMe Deens.ceeCemeeuee veweflekeÀ efveCe&³e IesC³ee®ee Òemebie keÀesCel³ee HeefjefmLeleerle ³eslees Je lees efveCe&³e
Iesleevee, keÀesCelee efJeMesDebMeer HeMetmeejKee Jeemeveeb®³ee Deenejer peeCeeje Deens. lej keÀener DebMeer efJeJeskeÀMeeruener Deens.ceeCemee®es
efveCe&³e ns Jeemeveelcek eÀ Demet MekeÀleele Je veweflekeÀ ner Demet MekeÀleele. VeweflekeÀ efveCe&³e Iesleevee keÀenerlejer
ueeYeC³ee®eer DeHes#ee ceeCetme þsJeerle vemelees, lej keÀesCel³ee lejer meeJe&Yeewce lelJee®³ee ÒesjCesves ceveg<³e
veereflecetu³eefJeDeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1) keÀebì®es veerefleMeem$e mHeä keÀje.
2) melmebkeÀuHe mHeä keÀje.
keÀebì®ee efve©HeeefOekeÀ DeeosMee®ee efme×eble :
keÀebì ne peieeleu³ee meJe&Þesÿ leÊJe%eeHewkeÀer SkeÀ nes³e. l³ee®es veerefleMeem$e keÀle&J³eJeeoer Jee
HeÀueefvejHes#eJeeoer, veerefleMeem$eer³e ¢efäkeÀesvee®es meJeexÊece efJeJejCe Deens.l³ee®ee veweflekeÀ efme×eble
``keÀle&J³eemeeþer keÀle&J³e'' ³ee lel JeeJej Yej osCes ne Deens. ne efme×eble GHe³egkeÌleJeeoe®³ee mebHegCe& efJe©×
Deens. keÀebì®es veerefleMeem$e ns keÀle&J³ee®eermebkeÀuHevee, veweflekeÀ efve³ece DeeefCe MegYemebkeÀuHe ³eeb®ee ceO³eefyebot
Deens.keÀebì®ee yegef×Jeeo ÒeecegK³eeves ³eesi³e De eefCe De³eesi³e ³ee lelJee®ee efJe®eej keÀjlees.megKeJeeo
HeefjCeeceebvee cenlJe oslees. lej yegef×Jeeoevegmeej ke=Àleer®eer ³eesi³e, De³eesi³elee efle®³ee nsletJe©ve þjle
Demeles. keÀesCeleerner ke=Àleer keÀle&J³eevegmeej Peeueer lej efle®es HeefjCeece ue #eele ve Ieslee leer ke=Àleer Fä
mecepeeJeer. ³eesi³e ke=Àleer cnCepes leer peer keÀle&J³eevegmeej kesÀueer peeles. peer DeMeer ³eesi³e ke=Àleer keÀjles, leer
J³ekeÌleer ®eebieueer J³ekeÌleer Deens.megKeJeeo megKeo ÒeJe=ÊeeRvee cenlJe osle Demelees. lej ye gef×Jeeo keÀle&J³eebvee
cenlJe osle Demelees. megKeJeeo YeeJevesJej DeeOeejerle Deens lej yegef×Jeeo yegef×Jej DeeOeejerle
Deens.megKeJeeo ³eesi³e DeeefCe Fä ³eele Yeso ceevele veener. les Fä Deens les®e ³eesi³e Deens ³ee Gueì
keÀeb쮳ee celes ³eesi³e (Right)ns Fä (Good) Hes#ee G®®e opee&®es Deens. SKeeoer ieesä pejer Fä
Jeeìueer lejer ³eesi³e Demesue®e Demes veener. l³eeb®³ee celes, keÀ le&J³e ns ³eesi³e Deens.ke=Àleer®eer ³eesi³e,
De³eesi³elee þjefJele Demeleevee leer ke=Àleer keÀle&J³eevegmeej Peeueer Deens keÀer veener les Heeefnues peeles.
keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle Òel³eskeÀeves DeeHeu³ee keÀle&J³ee®es Heeueve keÀjeJe³eeme nJes.
keÀebì®es veerefleefJeDee{Ules. ³ee efJeéeele MegYes®íe, MegYemebkeÀuHevee Kesjerpe (meled mebkeÀueuHeeKesjerpe) keÀesCeleerner ieesä
Debeflece HejceefMeJe veener. ³ee ef me×ebleeves keÀebì DeeHeu³ee veerefleMeem$ee®³ee efJeJejCeeme ÒeejbYe keÀjlees
l³ee®³ee celes, ³ee peieele efkebÀJee ³ee peiee®³ee yeensj veerefleMeem$e peiee®³ee yeensj osKeerue meled
mebkeÀuHeeefMeJee³e SkeÀner Jemlet cegueleë efkebÀJee GHeeOeer efMeJee³ eF äv e e n e r .p ³ e ei e e s ä e rm e e c e e v ³ e l e ë
®eebieu³ee ceeveu³ee peeleele. Goe. megKe, YeeweflekeÀ mebHeÊeer,ÒeYeglJe Fl³eeoer. l³ee JeeF&ì ®eeefj$³emunotes.in

Page 24

24Demeuesu³ee ceeCemeeble Dee{Uu³ee lej l³ee SkeÀlej GHe³eesieer efkebÀJee HetCe&leë DeefMeue, DeOe&c³e, ©He
OeejCe keÀjleele.GHeeOeerefMeJee³e keÀesCeleerner ieesä Fä jent MekeÀles keÀe³e? ns þjefJeC³eemeeþer keÀebìves
Heg{erue oesve efvekeÀDe) peer Jemlet cegueleë DeLeJee GHeeOeerefMeJee³e Fä Demeles l³ee Jemlet®ee FlejebMeer mebyebO eDeeu³eeme
l³ee®ee HeefjCeece Deefveä nesle veener.
ye) DeMee Jemletb®ee DebleYee&Je ogmeN³ee JemletceO³es Peeu³eeme Jemlet Deefveä þjle veener.
ns oesvner efvekeÀDemee mebkeÀuHe Go³eeme ³eslees. ne meledmebkeÀuHe®e DeeHeu³eeuee keÀesCel³eenerHeefjCeeceeb®eer DeHes#ee ve þsJelee
ke=Àl³e keÀjC³eeme ceeie&oMe&ve keÀjlees. ke=Àleer®eer ³eesi³e -De³eesi³elee ke=Àleer®³ee nsletJej meJe&mJeer DeJeuebyetve
Demeles. keÀesC eleerner F®íe cnCepes mebkeÀuHe veener. veweflekeÀ efve³eceeb®es Heeueve keÀjC³eemeeþer SkeÀcesJe nsletves
veweflekeÀ efve³eceeb®³ee Je=ef×keÀjCeemeeþer ceeCemee®³ee DebleëkeÀjCeele Peeuesueer F®íe cnCepes MegYemebkeÀuHe
(Good will) efkebÀJee meledmebkeÀuH e nes³e. ³eele meeOeejCeHeCes oesve ke=Àleer Dee{Uleele.1) YeeJevescegUs
nesCeejer ke=Àleer.2) lelJeecegUs nesCeejer ke=Àleer.
³eesi³e ke=Àleer ner YeeJevescegUs efvecee&Ce Peeuesueer vemeles. ³eesi³e ke=Àleer ner kesÀJeU lelJeecegUs kesÀueer
peeles. le sJne leer J³ekeÌleer keÀesCeerner Demeueer lejer leer ke=Àleer SkeÀmeceeve Demeles.peer ke=Àleer yeg×ervegmeej kesÀueer
peeles, leer®e ke=Àleer KeN³ee DeLee&ves keÀle&J³e mecepeueer peeles.yeg×ervegmeej ke=Àleer keÀjCes cnCepes meeceev³e
lelJeevegmeej keÀl e&J³eemeeþer keÀle&J³e keÀjCes nes³e.keÀeb쮳ee celes lelJeevegmeej nesCeejer ke=Àleer oesve
DeeosMeecegUs nesT MekeÀles.1) meesHeeefOekeÀ DeeosMe2) efve©HeeefOekeÀ DeeosMe
2.2.3meesHeeefOekeÀ Je efve©HeeefOekeÀ DeeosMe ë
meesHeeefOekeÀ Je efve©HeeefOekeÀ DeeosMeele Heg{erue ÒeceeCes HeÀjkeÀ Deens.
1) meesHeeefOekeÀ DeeosMe cnCepes Demes lelJe pes keÀesCelesner efJeefMeä O³es³e mebHeeovekeÀjC³eekeÀjerlee
GHe³egkeÌle Demeles. lej efve©HeeefOekeÀ DeeosMe cnCepes Demes lelJe keÀer, pes keÀesCe lesner O³es³e meeO³e
keÀjC³eekeÀefjlee vemetve cegueleë®e l³eeuee cenlJe ÒeeHle nesleDemeles.
2) meesHeeefOekeÀ DeeosMe meJee¥vee GÎsMetve vemelees lej p³ee J³ekeÌleer efJeefMeä Òe³eespeve meeO³ceveele
yeeUietve keÀe³e&jle Demeleele. l³eeb®³eemeeþer®e Dem eles p³eeb®³ee [esȳeeHeg{s efJeefMeä GefÎä Demeles
l³eebveer®e l³ee®es Heeueve keÀje³e®es Demeles. ³ee Gueì efve©HeeefOekeÀ DeeosMe Òel³eskeÀ J³ekeÌleerme
efyeveeMele& GÎsMetve meebefieleuee peelees. DeeHeues nslet, GefÎäîes pejer JesieJesieUer Demeueer l ejer l³eeb®es
Heeueve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3) meesHeeefOekeÀ DeeosMee®es mJe©He pej `#e' nJes Demesue lej `³e' keÀjeJes Demes Demeles. lejefve©HeeefOekeÀ
DeeosMee®es mJe©He `De' keÀj Demes Demeles.
4) meesHeeefOekeÀ DeeosMe meJe& J³ekeÌleeRvee ceev ³e nesCes Meke̳e veener keÀejCe J³ekeÌleer efleleke̳ee Òeke=Àleer ³ee
lelJeevegmeej efvejefvejeȳee J³ekeÌleeRvee efvejefvejeȳee ieesäeR®eer F®íe nest MekeÀles. efve©HeeefOekeÀ
DeeosMe cegueleë ³eesi³e Demelees DeeefCe cnCetve lees meJe& yegef×efveÿ cee Cemeeuee Heìsue Demee Demelees.
veweflekeÀ efve³ece efve©HeeefOekeÀ efkebÀJee efvejHes#e DeeosMe Demeleele. efve©HeeefOekeÀ DeeosMener DeeHeu³ee®e
meodmeodefJeJeskeÀ yeg×erves efouesueer DebefleceDee%ee nes³e. efve©HeeefOekeÀ DeeosMe DecegkeÀ SkeÀ GefÎä Òe eHle
keÀjC³eemeeþer vemelees.ke=Àleerle Devegm³egle DemeCeeN³ee lelJeemeeþer leer keÀjeJeer Demee DeeosMe Demelees.
5) veweflekeÀ efve³ece ns SkeÀe®e J³ekeÌleerme veJns lej Òel³eskeÀ J³ekeÌleerme meJe& mebYeJeveer³e HeefjefmLeleerle ueeiet
Demelees. efve© HeeefOekeÀ DeeosMeeceO³es kesÀJeU ©HeelcekeÀ meec³e Demeles êJ³eelcekeÀ meec³e vemeles.munotes.in

Page 25

25DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1)meesHeeefOekeÀ Je efve©HeeefOekeÀ DeeosMeeleerue HeÀjkeÀ meebiee.
2.2.4 efve©HeeefOekeÀ (efvejHes#e) DeeosMeeb®es ÒekeÀej
keÀeb쮳ee celes efvejHes#e/efve©HeeefOekeÀ DeeosMee®es ®eej ÒekeÀej Demetve les meeJe&keÀeefuekeÀ
JemeeJe&ef$ekeÀ mJe©Hee®es Deensle. les ®eej ÒekeÀej Heg{erue ÒeceeCes Deensle.
1) ``vesnceer DeMeer®e ke=Àleer keÀjerle pee keÀer, efle®³eeceeieerue lelJe ns me eJe&ef$ekeÀ efve³ece JneJee DeMeer F®íe
l³ee®e mece³eer legcner keÀ© MekeÀleerue'' ³ee DeeosMee®ee DeLe& Demee keÀer, SKeeos lelJe efve³ece cnCetve keÀOeer
mJeerkeÀejuespeeles? lej peWsJne SKeeÐee lelJee®es meeJe&$eerkeÀjCe Peeues Demesue. meJe&®e J³ekeÌl eeRveer SKeeÐee
lelJeeuee ceev³elee efoueer keÀer lees efve³ece yevelees. Hejblet SKeeÐee lelJee®es kesÀJeU meeceev³eerkeÀjCe nesTve
®eeuele veener. lej DeMee lelJeevegmeej pes Dee®ejCe Ie[les, l³eeHeemetve keÀesCeleer ner efJemebieleer efvecee&Ce
nesCeej veener ns ner Heeefnues Heeefnpes. SKeeÐee lelJee®es DeeHeCe meeceev³eerkeÀjCekesÀues DeeefCe l³ee®ee HeefjCeece
efnleeJen Peeuee lej DeMee lelJeeme veweflekeÀ lelJe mecepetve l³eevegmeej Dee®ejCe kesÀues Heeefnpes. pej keÀe
DeMee lelJeeHeemetve efJemebiel eer efvecee&Ce nesle Demesue lej DeMee lelJeeme DeveweflekeÀ lelJe mecepetve l³ee®ee
l³eeie keÀjeJee Demes keÀebì®es ÒeefleHeeoveDeens. ³ee efve©HeeefOekeÀ DeeosMee®ee GoenjCeebveer Kegueemee keÀ©
³ee. mecepee De[®eCeerle meeHe[u³eeJej megìkeÀe nesC³eemeeþ er Heg{s les cees[C³eemeeþer yeg×erves SKeeÐeeme
keÀener Je®eve ÐeeJes keÀe³e Demee ÒeMve GHeefmLele Peeuee lej efve©HeeefOekeÀ DeeosMee®³ee lelJeeÒeceeCes lemes
Je®eve osT ve³es DeLeJee efou³eeme les Je®eve HeeUeJes Demes efveIesue. keÀejCe, Je®eve HeeUC³ ee®es lelJe®e
meeJe&ef$ekeÀ nesT MekesÀue. efouesues Je®eve cees[eJes Demee efve³ece keÀ© iesu³eeme Je®eves efoueerIesleueerpeeCeej
veenerle. DeeefCe ceie DeLee&le leer cees[leener ³esCeej veenerle. ³ee DeeosMee®³ee lelJeevegmeej Je®eve HeeUeJes ns
keÀle&J³e nes³e Demes þjles. Goe. ®eesjer keÀjCes DeeefCe mel³e yeesueCes~ ³ee lelJee®es meeceev³eerkeÀjCe keÀ©ve
leer DeeHeu³ee owvebefove peerJeveele Dee®ejCeele DeeCeueer lej³eeleerue Heefnu³ee lelJeeHeemetve meceepeele
efJemebieleer efvecee&Ce nesles. l³eecegUs DeveweflekeÀ þjles. cnCetve DeMee lelJeeb®ee l³eeie kesÀuee Heeefnpes. ³eeGueì
mel³e yeesueCes ³ee leÊJee®es meeceev³eerkeÀjCe kesÀu³eeme l³ee®ee ®eebieuee HeefjCeece neslees. keÀmeueer®e
efJemebieleerefvecee&Ce nesle veener. cnCetve DeMee lelJee vegmeej®e Jeeieues Heeefnpes Demes keÀebì metef®ele
keÀjlees.DeMeeÒekeÀejs De³eesi³e ke=Àleer DeelceefJemebiele Demeles. ogmeN³eeves DeeHeu³eeMeer pemes JeeieeJes DeMeer
legPeer F®íe Demeles lemes let ogmeN³eeMeer Jele&ve þsJe DeMeer SkeÀ Oecee&%ee Deens. efleuee megJeCe&efve³ece
cnCeleele. efle®ee DeLe& keÀeb쮳eeDeeosMeeMeer efceUleepegUlee Deens. efJeue [îegjbìves cnìues Deens keÀer,
MespeeN³ee®es Dee®ejCe p³ee lelJeeuee Oe©ve DemeeJes DeMeer DeeHeueer F®íe Demeles les veerleer®es leÊJe nes³e.
2) ``DeMe e jerleerves ke=Àleer keÀj, keÀer legP³ee ke=Àleerceeieerue leÊJe peCet legP³eemebkeÀuHeecegUs efvemeie&efve³ece
yeveCeej Deens'' (Act as the maxim of youraction were to become,
through your will, a general natural law.)munotes.in

Page 26

26veerleer®³ee DeeosMeele yebOekeÀ lJe Demeles; keÀejCe lees keÀesCelesner GefÎä ÒeeHle keÀjC³eemeeþer
vemelees. ³eeuee lees efveef½eleeLe&keÀ DeeosMe Demes veeJe oslees. ³ee efþkeÀeCeer GefÎäDemeles. HeCe l³ee®³ee
yeeyeleerle `pej les Demesue lej....' Demes cnCeeJes ueeiele veener. Les Gef Îä Jemlegleë Deens. megKe ns les
GefÎä nes³e. meJe& ceeCemeebvee meeOeejCe Demes GefÎä Deens. `megKe efceUJeeJesme' ne DeeosMe efveef½eleeLe&keÀ
Deens. ceeCemeebvee megKe Heeefnpes Demeles DeeefCe l³ee®³eemeeþer leer ke=Àleer keÀjleele ner JemlegefmLeleer Deens.
cnCetve ³ee DeeosMee®³ee efþkeÀeCeer DeeJeM³ekeÀlee DeeefCe yebOekeÀlJe veener. cnCetve `megKe ÒeeHle keÀ©ve Ies'
Demee DeeosMe veweflekeÀ veJns. veerleer®³ee DeeosMeele yebokeÀlJe Demeles. keÀejCe lees DecegkeÀ SkeÀ GefÎä
ÒeeHlekeÀjC³eemeeþer vemel ees. lees®e efve©HeeefOekeÀ DeeosMe. ke=Àleerle Devegm³etle DemeCeeN³ee leÊJeemeeþer®e leer
keÀjeJeer Demee lees DeeosMe Demelees. les leÊJe cnCepes efve³ecee®³ee efve³eceHeCee®es DeLeJee meeJe&ef$ekeÀles®es
leÊJe nes³e. veweflekeÀlee ner yee¿e HeefjefmLel eerle meeceeJeuesueer vemeles. veweflekeÀ efve³ece J³ekeÌleerJej yeens©ve
ueeolee ³esle veenerle. veweflekeÀlee ner DeebleefjkeÀ mJe©Hee®eer Demeles. peWJne SKeeoeefve³ece ceeP³eeJej
yebOevekeÀejkeÀ ueeouee peelees leWJne lees KeN³ee DeLee&ves veweflekeÀ¢ä îee ceeP³eeJej yebOevekeÀejkeÀ vemelees.
Hejbleg DeebleefjkeÀ ÒesjCesves, meejemeej efJe®eej keÀ©ve, efvejHes#e yeg×er®³eeÜejs SKeeoe efve³ece ceer pesJne
mJeleëJej ueeotve Ieslees, lesJne®e lees efve³ece veweflekeÀ¢äîee ceeP³eeJej yebOevekeÀejkeÀ þjle Dem elees Demes
keÀebì®es ÒeefleHeeove Deens.
keÀeb쮳ee celes ``keÀle&J³eemeeþer keÀle&J³e'' keÀjCes efkebÀJee DeeosMee®es Heeueve keÀjCes ne®e meodiegCe
Deens. meodiegCe®e J³ekeÌleerpeerJeveeleerue Hejce efMeJelelJe (Supreme Good )Deens.
3) ``ceveg<³e J ³ekeÌleeruee, ceie leer mJeleë let Demees Jee Flej keÀesCeerner Demees kesÀJeU meeOeve cnCetve ve
JeeieefJelee leer SkeÀ meeO³ecetu³e Deens ³ee ¢äerves legPes Dee®ejCeDemet os'' (Act so as to treat
humanity whether in your ownperson or in that of another, always
as an end, nevermerely as a Means. )³ee DeeosMee®ee DeLe& Demee keÀer, legcner
mJeleëuee ceeveJe mecepele Demeeue lejFlejebveener ceeveJe mecepeCeejs legce®es Jele&ve Demeues Heeefnpes.
meceepeeleerue keÀesCel³eenerJ³ekeÌleer®ee Oece&, JebMe, peele, efuebie, DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer ³ee YesoeJej meeOeve
cnCetvemJele뮳ee efnleemeeþer JeeHej keÀjlee keÀecee ve³es. JebMeeJej DeeOeeefjle kesÀuee peeCeej keÀeUeieesje
Demee Yeso, iegueeceefiejer He×le, JesM³eeJ³eJemee³eekeÀ[s HeenC³ee®ee ¢efäkeÀesve DeM ee ieesäeR®ee keÀebì efvekeÀjlees, keÀejCe DeMee ieesäerle DeeHeCe Flej J³ekeÌleeRvee DeeHeu³eeefnlee®es meeOeve mecepelees. owvebefove
peerJeveele DeeHeueer Flej J³ekeÌleeRvee DeeHeu³ee efnlee®es
meeOeve mecepelees. owvebefove peerJeveele DeeHeueer ¢äer DeMeer®e Demeles. efj#eeJeeuee,
nceeue,ceesuekeÀjerCe, cepetj ³eebvee DeeHeCe ceeCetme ve mecepelee DeeHeu³ee efnlee®es, iejpeHetleea®es meeOeve
mecepele Demelees. keÀeb쮳ee celes Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee mJe®eë®es meeO³e Demeles. efle®ee DeeHeu³eeue e meeOeve
cnCetve JeeHej keÀjlee ³esCeej veener. SJe{s®e veener lej J³ekeÌleerueemJeleëuee®e mJeleë®es meeOeve cnCetve
JeeHej keÀjC³ee®ee veweflekeÀ nkeÌkeÀ veener. l³eecegUs®e keÀebìDeelcenl³ee efkebÀJee iewjJ³eJenej keÀjC³ee®³ee
ÒeJe=Êeer®ee efveJ³ekeÌleercelJee®ee JeeHej keÀjle Demeles.cnCetve keÀeb쮳ee celes keÀesCeleerner J³ekeÌleer mJeleëuee ceeveJe mecepele
Demesue lej efleves Flejebveener lemes®e mecepet ve Jeeieues Heeefnpes. Òel³eskeÀeme Flejeb®ee meeOeve cnCetve JeeHej
lej keÀjlee ³esCeej veener®e. Hejbleg mJeleëme osKeerue meeOeve mecepelee ³esCeej veener. Òel³eskeÀ ceeveJeer
J³ekeÌleer ns meeO³ecetu³e Deens ³ee®ee DeLe& Demeener Ieslee ³esF&ue keÀer,c eeCemeeefMeJee³e p³ee Flej ieesäeRvee
®eebieu³ee cnìues peeles l³ee keÀMeemeeþer ®eebieu³ee Deensle Demes efJe®eejlee ³esles. l³eeuee GÊej cnCetve l³eemunotes.in

Page 27

27meJe& ieesäer ceeCemeemeeþer ®eebieu³ee Demeleele Demes meebielee ³esF&ue. HeCe ceeCemee®ee ®eebieuesHeC ee (cnCepes
melmebkeÀuHe) keÀmeemeeþer DemeeJee;ceeCemeeves ®eebieues keÀe DemeeJes Demes efJe®eejlee ³esle veener. lees
®eebieuesHeCee Debeflece Deens.efve©HeeefOekeÀ Deens. melmebkeÀuHee®ee ®eebieuesHeCee efve©HeeefOekeÀ Deens ne keÀebì®ee
efJe®eej Òel³e skeÀceeveJeer J³ekeÌleer ns meeO³ecetu³e Deens ³ee jerleervesner meebielee ³esF&ue.
4) ``meeO³ecetu³eeb®³ee SkeÀe megjef®ele peieeuee efkebÀJee meece´p³ee®ee mJeleëuee SkeÀIeìkeÀ mecepetve let
Dee®ejCe keÀjerle pee.'' (Always act as a member ofthe kingdom of ends) .³ee
DeeosMeeÜejs keÀebì Demes ÒeefleHeeove keÀjlees, keÀer Òel³eskeÀ J³ekeÌleerves meeO³ee®³eemeece´ep³ee®es veeieefjkeÀ
cnCetve peerJeve peieues Heeefnpes. ³esLes ns ue#eele þsJeues Heeefnpes keÀermeeO³ee®es meece´ep³e ner
mLeuekeÀeueefJeefMeä cetle& mebkeÀuHevee veener. lej meeO³ee®es meece´ep³ecnCepes yegef×efveÿ veweflekeÀ ceeCemee®ee
Demee mecetn Deens keÀer p³eele mebIeHeeueve keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeR®ee ne mecetn Demelees. ³ee meece´ep³ee®eer veeieefjkeÀ DemeCeejer Òel³eskeÀ J³ekeÌleer
SkeÀe®e JesUer oesve ÒekeÀej®³eeYetefcekeÀe Heej Hee[le Demeles. peWJne DeMee J³ekeÌleer meceepee®³ee efnlee®es
veweflekeÀ efve³ece le³eej keÀjle Demeleele leWJne l³ee F&éeje®eer ef kebÀJee jepee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[le
Demeleele. peWJne DeeHeCe®e kesÀuesues efve³ece Flej J³ekeÌleer p³ee DeeojCeer³e YeeJevesletve HeeUleele,
l³ee®eYeeJevesletve DeeHeCe Flej J³ekeÌleer HewkeÀer®e SkeÀ Deenesle Demes mecepetve mJeleëosKeerue l³eeefve ³eceeb®es
ÒeeceeefCekeÀHeCes Heeueve keÀjleele. leWsJne ³ee J³ekeÌleer Òepes®eer YetefcekeÀeosKeerue Heej Hee[le Demeleele. cnCetve
keÀeb쮳ee celes Òel³eskeÀ J³ekeÌleerves DeMee meece´ep³ee®ee efkebÀJee megjef®elepeiee®ee veeieefjkeÀ mecepetve peerJeve
peieues Heeefnpes. keÀebì®ee ne efJe®eej cenelcee ieebOeer®³eeefJeéemle Je=ÊeerMeer (Trusteeship )efceUlee
pegUlee Deens. ieebOeerpeeR®³ee celes -p³eeJ³ekeÌleerpeJeU peer mebHeoe Deens efle®³eeJej l³ee®ee nkeÌkeÀ Demelees®e
Hejbleg l³eeves Demesnermecepeues Heeefnpes keÀer ceeP³ee mebHeosJej ceeP³eeSJe{e®e Flejeb®eener meceeve nkeÌkeÀ
Deens. ³eepeieele ceer SkeÀìe®e veener Flejner DeveskeÀ J³ekeÌleer Deensle cnCetve ceeP³ee Dee®ejCee®eer
jerleDeMeer JneJeer keÀer l³eebveener leer ceev³e JneJeer. DeMee HeefjHe tCe& veweflekeÀ peieele mece©Helee Demesue.meJe&
meceeve Demeleerue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1) Heefnuee Je ogmeje keÀebì®ee efve©HeeefOekeÀ DeeosMe Lees[ke̳eele meebiee.
2) eflemeje Je ®eewLee keÀebì®ee efve©HeeefOekeÀ DeeosMe Lees[ke̳eele meebiee .
2.2.5 keÀeb쮳ee efve©HeeefOekeÀ DeeosMee®es Hejer#eCe ë
1) ceeveJeer mJeYeeJeele oesve ÒecegKe IeìkeÀ Dee{Uleele: yeg×er DeeefCe YeeJevee. megKeJeeÐeebveerkesÀJeU
YeeJeveeb®ee®e efJe®eej kesÀuee lej yegef×JeeÐeebveer kesÀJeU yeg×er®ee®e efJe®eej kesÀuee.cnCetve oesvner celes
SkeÀebieer Dee{Uleele. DeeHeu³ee Dee³eg<³eele YeeJevee osKeerue cenlJee®³eeDemeleele. JeemleefJekeÀ
ke=Àleer®ee Go³e YeeJevesletve®e nesle Demelees YeeJevee efkebÀJee F®íe ke=Àleeruee ÒesjCee osCeeN³ee Demeleele
cnCet ve F®íeb®ee Deble kesÀu³eememeJe&®e keÀcee¥®ee DeeefCel³ee yejesyej veerefle®eener Deble nesF&ue.munotes.in

Page 28

282) keÀeb쮳ee celeeÒeceeCes YeeJeveeb®es DeeHeCe efvecet&ueve kesÀu³eeme veweflekeÀ keÀcee&leerue DeeMe³eefveIetve peeTve
l³ee peeieer DeekeÀejelcekeÀlee Dem eles. keÀejCe l³eeves efouesu³ee veereflelelJee®³ee DeeOeejs DeeHeCe
keÀesCeleer ke=Àleer keÀjeJeer ³eemebyebOeer veerì yeesOe nesle veener.keÀebì®es lelJe J³eJenejele ueeiet He[t MekeÀle
veener. ne l³ee®³ee lelJeeleerue ÒecegKe oesHeeefnu³eeme peJeU peJeU meJe&®e ke=Àleer De³eesi³e þjleele. oeveMetj ceeCetme Òel³eskeÀ J³ekeÌleerves
oeveMetj DemeeJes DeMeer F®íe keÀ© MekeÀle veener keÀejCe pej Òel³eskeÀ J³ekeÌleer oeveMetj yeveueer lej
oeve IesCeeje keÀesCeer®e GjCeej veener. l³ee®eÒeceeCes ye´cn®e³e& Òel³eskeÀeves HeeUeJes Demes keÀesCeer cnCeCeej
veener,keÀejCe l³eecegUs ceveg<³e peele®e mebHegäele ³esF&ue. J³eeJeneefjkeÀ peerJeveele ye´cn®e³e&,
oeveMetjHeCee ns meodiegCe ceeveues peeleele Hejbleg ³ee ke=Àleer keÀeb쮳ee lelJeevegmeej De³eesi³e þjleele.
3) keÀebì®es lelJe DeekeÀejelcekeÀ Deens. ns lelJe efJeefMeä ÒekeÀej®³ee ke=ÀleerMeer mebyebOeerle Deens.keÀesCel³eener
ke=Àleer®ee lees HeefjefmLeleer efvejHes#e efJe®eej keÀjlees. Heefje fmLeleer efvejHes#eefJe®eej keÀener ke=Àleer®³ee
yeeyeleerle Meke̳e Demeuee lejer meJe&®e ke=Àleer®³ee yeeyeleerle Meke̳eveener. keÀener ke=Àleer cetUele®e ³eesi³e
Deens keÀejCe l³eeb®es meeceev³eerkeÀjCe nesT MekeÀles,cnCepes SkeÀoe leer ³eesi³e Deens D emes mecepetve
DeeHeCe mJeleë efleuee DeHeJeeo jent ve³esDemes keÀebì mecepelees. Hejbleg j@Me[eue®³ee celeevegmeej DeeHeCe
keÀOeer efJeMeg×, efvemJeeLeea yeg×erves Je efJeJeskeÀ yeg×erves keÀener efJeefMeä veweflekeÀ DeeosMeebvee DeHeJeeo
þjlees. Goe. Dee HeCe DeveeJeM³ekeÀ ceeveJeer ogëKe ìeUC³eemeeþer mel³e IeìveebHeemetve HejeJe=Êeneslees.
4) keÀebì®es lelJe%eeve HeÀueefvejHes#eleeJeeoer Jee keÀle&J³eJeeoer Deens. DeMee leÊJe%eeveele oesve efkebÀJee
DeefOekeÀ keÀle&J³ee®³ee HejmHej mebIeÒe³elve kesÀuesuee veener. keÀebì®ee meeceev³e efvekeÀkeÀjC³eeme Hegjsmee veener.
5) ``keÀle&J³eekeÀjerlee keÀle&J³e'' Òel³eskeÀeves keÀ jeJes. DeeHeu³ee meledmebkeÀuHeeves meebefieleuesu³eeveweflekeÀ
efve³eceebvegmeej Òel³eskeÀeves Dee®ejCe keÀjeJes. ns meebiele Demeleevee ceveg<³ee®es vescekesÀkeÀle&J³e keÀesCeles?
meledmebkeÀuHe ceveg<³eeuee vescekesÀ keÀe³e meebiele Demelees ns keÀebìve s mHeäkesÀuesues veener. cnCetve®e
pe@keÀesyeer ³ee efJe®eejJebleeves Demes meebefieleues Deens keÀer, keÀebì®eemeledmebkeÀuHe cnCepes Demee mebkeÀuHe
nes³e keÀer pees keÀesCel³eener ieesäer®ee mebkeÀuHe keÀ©MekeÀle veener.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1)keÀeb쮳ee efve©HeebefOekeÀ DeeosMee®es Hejer#eCe keÀje.
2.3 megKeJeeo / GHe³egkeÌleleeJeeo (UTILITARIANISM )
efceuueves DeeHeu³ee veweflekeÀ efme×ebleeme `GHe³egkeÌleleeJeeo' Demes veeJe efoues. kesÀJeU l³ee
Meyoe®ee DeLe& Heeefnuee lej Demee DeLe& efveIesue keÀer SKeeoer ke=Àleer³egkeÌle keÀer De³egkeÌle ns þjefJeC³ee®eemunotes.in

Page 29

29efvekeÀmegKeJeeo ³eslees®e Demes veener. HeCe, p³eebveer neM eyo meg©Jeeleerme JeeHejuee, l³eebveer mebyebOe megKeJeeoeMeer
DeefveJee³e&le³ee pees[uee. ke=Àleer®eer ³egkeÌlelee efle®³ee mJe©HeeJe©ve DeLeJee efle®³ee ceeieerue ÒesjCesJe©ve
þjJee³e®eer vemetve efle®³eeHeefjCeeceebJe©ve þjJee³e®eer Demeles DeeefCe ÒeeH le HeefjefmLeleerle p³ee ke=ÀleercegUs
peemleerle peemlemegKe efvecee&Ce nesF&ue leer®e ke=Àleer ³eesi³e nes³e ns meebieC³eemeeþer efceuueves
DeeHeues`GHe³egkeÌleleeJeeo' HegmlekeÀ efueefnues.
ceeveJee®³ee Dee®ejCee®ee ®eebieuee -JeeF&ìHeCee ne HeefjCe eceeb®³ee megKe -ogëKeelcekeÀ mJe©HeeJej
DeJeuebyetve Demelees. Demes meebieCeeN³ee veerefleceerceebmesuee `megKeJeeo' Demes cnCeleele.``megKe ne®e veerefle®ee
ceeveob[ Demes meebieCeeN³ee O³es³eJeeoer ÒekeÀejeuee megKeJeeo DemesnercnCeleele.'' `YeeJeves®³e eD e e o s M e e Ò e c e e C e s
Dee®ejCe keÀjC³eele®e J³ekeÌleer®es DeelcekeÀu³eeCemeceeJeuesues Deens. Demes ÒeefleHeeove keÀjCeeN³ee efme×ebleeme
megKeJeeo Demes cnCeleele.' megKeJeeoe®es DeveskeÀ ÒekeÀej meebefieleues peeleele. leLeeefHe DeeHeu³eeuee kesÀJeU
veerefleMeem$eer³e megKeJeeoe®es mJe©He HeneJe³ee®es Deens. megKe ne®e veweflekeÀles®ee Debeflece efvekeÀmegKee®³ee DevegmejCeer cnCepes veerefleM eem$eer³e megKeJeeo nes³e.megKeJeeo cnCelees keÀer, megKe ns meJeex®®e cetu³e Deens,
peerJevee®es G®®elece O³es³eDeens. megKeJeeoer efJe®eejmejCeer®es meceLe&ve keÀjC³ee®³ee ¢äerves megKeJeeÐeebveer
megKeJeeoe®es
ÒecegKe oesve ÒekeÀej kesÀues Deens. 1) ce evemeMeem$eer³e megKeJeeo 2) veerefleMeem$eer³e megKeJeeo.
2.3.1 megKeJeeoe®es ÒekeÀej
megKeJeeoe®es ÒekeÀej DeeHeCeeme Heg{erueÒeceeCes Henelee ³esleerue.
ceevemeMeem$eer³e megKeJeeo (Psychological Hedonism) :
³ee GHeHeÊeervegmeej ceeveJeer peerJeveele Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee Heeþerceeies megKee®eer DeHes#ee(F®íe)
Demeles. ceveg<³e peWJne -peWsJne F®íe keÀjlees, lesJne -lesJne lees megKee®eer®e F®íekeÀjle Demelees. Oeve,
Jemlet, mevceeve F. ieesäer ceeCemeeuee megKeemeeþer®e nJ³ee Demeleele.cnCetve Òel³es keÀ ceeveJeer F®íe ner
MesJeìer megKes®íe Demeles. ceeveJee®ee mJeYeeJe keÀe³e Deens nsceevemeMeem$eer³e megKeJeeo mHeä keÀjlees. ³ee
megKeJeeoele ceeCetme Òel³e#eele keÀe³e keÀjlees? cnCepes®e JeemleJe keÀe³e Deens. ³ee®es mHeäerkeÀjCe
keÀjC³eele ³esles. Òel³eskeÀ ceveg<³e megKe Feq®íle Demelees. megKe meJe&®e ef¬eÀ³eeb®ee nsleg Demelees.
megKemebHeeovee®³ee nsletefMeJee³e Dev³e nslet ceeveJeemeceesj Demet®e MekeÀle veener. J³eeJeneefjkeÀpeerJeveele
efvejefvejeȳee J³ekeÌleer JemletbkeÀefjlee Oe[He[le Deme uesu³ee efomeleele. kegÀCeer %eeveÒeeHleer®ee Òe³elve
keÀjleele, lej kegÀCeer ogmeN³ee®e SKeeÐee O³es³ee®eer efme×er keÀjC³ee®eeÒe³elve keÀjleele lej kegÀCeer Oeve
ÒeeHleer®ee Òe³elve keÀjleele, kegÀCeer meodiegCeer yeveC³ee®ee Òe³elvekeÀjleele. Òel³eskeÀp eCe keÀesCel³ee vee
keÀesCel³eelejer O³es³eemeeþer Jes[e Peeuesuee efomelees. Hejbleg ³ee meJe&O³es³e©He ceeveu³ee iesuesu³ee Jemlet mJe³eb
Debeflece meeO³e©He vemetve ogmeN³ee®e keÀesCel³eelejer O³es³ee®eer efme×er keÀjC³eekeÀefjlee meeOeve©He Deensle. Je
les Debeflece O³es³e cnCepes ogmejs eflemejs keÀesCelesner vemetve megKe ns®e Deens. megKe ns l³ee®es SkeÀcesJe ue#³e
Deens. megKee®ee MeesOeIesCes ne ceeveJee®ee mJeeYeeefJekeÀ Oece& Deens Demes cele ÒeefleHeeove keÀjlees. cnCepes ³ee
efJeOeeveeÜeje ceve e®es JeemleJeJeeoer ef®e$e jsKeeìlees cnCetve ³ee Jeeoeuee ceevemeMeem$eer³emegKeJeeo Demes
cnCeleele. Òee®eerve keÀeUele efmej@efvekeÀ HebLe lej DeeOegefvekeÀ keÀeUele pesjsceer yeWLe@ce Je efceuue ³eebveermunotes.in

Page 30

30veerefleMeem$eer³e megKeJeeoeuee ceevemeMeem$eer ³e megKeJeeoe®eer yewþkeÀ efoueer Je megKeJeeoe®es ÒeefleHeeove kesÀues
Deens.
veerefleMeem$eer³e megKeJeeo (Ethical Hedonism) :-
`megKe' ns®e ceeveJeer peerJevee®es Debeflece O³es³e Deens. `megKe' ³eeveer efle®³ee ceeveob[eJej
Dee®ejCee®ee ®eebieuee Je eF&ìHeCee þjefJeuee Heeefnpes. `megKe' ns O³es³e ceeveCeeN³ee efJe®eejeuee
`veerefleMeem$eer³e megKeJeeo' Demes cnCeleele. cevee®³ee megKeHetCe& DeJemLee HeÀkeÌleJeebíveer³e Deensle Je
ogëKeHetCe& DeJeebíveer³e. ceie l³ee keÀesCel³eener keÀejCeeves efvecee &Ce Peeuesu³eeDemeesle. ns cele SefHeke̳etjme,
ne@yme, yeWLe@ce, efceuue, efmeeqpJekeÀ F. efJe®eejJebleeveermJeerkeÀejuesues Deens. Hejbleg ³ee efþkeÀeCeer ÒeMve efvecee&Ce
neslees~ keÀer, megKe cnCepes vescekesÀ keÀe³e? ogëKee®ee DeYeeJe, Fbefê³epev³e me gKe keÀerkeÀesCeleerner efÒe³e DeMeer
ceeveefmekeÀ DeJemLee. meeceev³eHeCes Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, pees DevegYeJe ceeCemeeuee Flej
keÀesCel³eenerkeÀejCeeves veJns, lej l³ee DevegYeJeekeÀjerlee®e DeeJe[lees lees®e megKeoe³eer DevegYeJe nes³e.
³eeuee®e veweflekeÀ megKeoe³eer efJe®eej cnCeleele. veweflekeÀ megKeJeeo ns cegu³eelcekeÀ efJeOeeve Deens.
³eemegKeJeeoevegmeej Òel³eskeÀ ceveg<³eeuee Flej Jemletb®eer F®íe nesJet MekeÀles. HeCe l³eeves megKee®eerF®íe
keÀjCes Fä Deens. ³ee®ee®e DeLe& veweflekeÀ meg KeJeeoevegmeej megKe Jeebíveer³e Deens.
veerefleMeem$eer³e megKeJeeoe®es ÒecegKe oesve ÒekeÀej He[leele les Heg{erueÒeceeCes ë
De) mJe -megKeJeeo/mJeeLe& megKeJeeo
ye) HejmegKeJeeo/HejeLe& megKeJeeo/GHe³egkeÌleleeJeeo
HejeLe& megKeJeeo/GHe³egkeÌleleeJeeo ë(Altruistic Hedonism) :
veweflekeÀ megKeJeeoe®ee ogmeje ÒekeÀej cnCepes HejeLe& -megKeJeeo/GHeHe³egkeÌleleeJeeo nes³e.
HejeLe& megKeJeeoe®es cegK³e met$e ë ``DeefOekeÀebMe ueeskeÀeb®es DeefOekeÀebMe megKe'' (Greatest
Happine ss ofthe Greatest Number) ne®e veweflekeÀles®ee efvekeÀÒeefleHeeove keÀjCeeN³ee efJe®eej ÒeJeebneme HejeLe& megKeJeeo Demes cnCeleele.³ee megKeJeeoevetmeej p³ee
ke=ÀleercegUs `DeefOekeÀebMe ueeskeÀeb®es DeefOekeÀebMe megKe' meeOeues pe eF&ueDeMeer®e ke=Àleer veweflekeÀ mecepetve efle®ee
mJeerkeÀej kesÀuee Heeefnpes. ³ee efJe®eej mejCeerle ke=Àleer®eeHeefjCeece efkebÀJee GHeHe³egkeÌlelee ue#eele Iesleueer
peeles. cnCetve ³ee efJe®eejebme`GHe³egkeÌleleeJeeo' Demesner cnCeleele. GHe³egkeÌle leeJeeoe®es Deieoer peJeUtve
efvejer#eCe kesÀu³eeme GHe³egkeÌleleeJeeo ne leervecenlJeHetCe& cegÐeeb®ee efJe®eej keÀjerle Demeuesuee efometve ³eslees.
Heefnuee ÒeMve Demee keÀer ³eesi³e ke=Àleer keÀesCeleer? GÊeceesÊece HeefjCeece p³ee ke=ÀleercegUs Ie[tve ³esleele l³ee
ke=Àleeruee ³eesi³e ke=ÀleerDemes cnCeleele. ns Heefnu³ee ÒeMveeuee GHe³egkeÌleleeJeeoeves efouesues GÊej Deens.
ogmeje ÒeMveDemee keÀer keÀesCeles HeefjCeece veweflekeÀ ceesuee®es Deensle? megKe DeeefCe megKe HeÀkeÌle
veweflekeÀceesuee®eer Jemlet Deens ns l³ee ogmeN³ee ÒeMvee®es GÊej Deens. veweflekeÀ ceesue efkebÀJee efkebÀceleceespeC³ee®ee
efvekeÀDemes l³ee eflemeN³ee ÒeMveeuee GÊ ej Deens. ³ee efme×ebleele Debleefve&efnle Demeuesueer Decetle& keÀuHevee
DeþjeJ³ee MelekeÀeleeruece@kesÀvPeer, Mee@Hìmeyejer Je yeìuej ³eemeejK³ee veerefleHebef[leeb®³ee efueKeeCeeletve
mHeä ©Heeleceeb[ueer iesueer Deens. mJeleë®es efJe®eej peieemeceesj þ sJeC³ee®eer cenlJeJee®eer oesve keÀejCes
nesleer.SkeÀlej l³eebvee ne@ype®ee mJeeLe&megKeJeeo Kebef[le keÀjeJe³ee®ee neslee. ogmejs Demes keÀer ceveg<³ene
mJeYeeJeleë®e ogmeN³ee®³ee Yeu³ee®ee efJe®eej keÀjlees, ogmeN³ee®es efnle efJe®eejele IesTvepeerJeve p eielees.
cnCepes HejmegKe efkebÀJee menevegYetleer ner ceeveJeer peerJeveeMeer DeefJeYeep³eHeCesmebye× Deens. ns l³eebvee efme×munotes.in

Page 31

31keÀ©ve oeKeJeeJe³ee®es nesles. efnì®emeves (Hutcheson) ``veweflekeÀ Dee®eeje®es JeemleJe efkebÀJee YeeweflekeÀ
O³es³e DeefOekeÀeb Me ueeskeÀeb®es DeefOekeÀebMe megKe nsDeens.'' ³ee efJeOeevee®³ee ©Heeves Jejerue HejeLe&megKeJeeoer
efJe®eejmejCeeruee efveef½eleHeCee ÒeoevekesÀuee Je Heg{s ns®e efJeOeeve Fbiueb[ceOeerue efmepJeerkeÀ, yesvLe@ce Je efceuue
³ee veerefleHebef[leebveermJele 뮳ee veweflekeÀ efJe®eejmejCeer®es O³es³eJeeke̳e cnCetve G®euetve Oejues Je l³ee®³ee
DeeOeejeJejmJeleë®es veweflekeÀ efJe®eej ceebæ[ues Deensle. ³ee efþkeÀeCeer DeeHeCe pesjsceer, yesvLe@ce Je pes. Sme.
efceuue ³ee oesve efJe®eejJebleeb®³eeveerleerMeem$e er³e megKeJeeoeefJeDeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1. megKeJeeo cnCepes keÀe³e?
2. megKeJeeoe®es ÒekeÀej meebiee.
3. ceevemeMeem$eer³e Je veerefleMeem$eer³e megKeJeeo mHeä keÀje.
2.3.2 pesjsceer yeW Le@ce®ee HejeLe&/veerefleMeem$eer³e megKeJeeo (HeefjCeeceelcekeÀ GHe³egkeÌlelee Jeeo)
pesjsceer yesbLe@ce ³ee efye´efìMe lelJe%eeves megKeJeeoe®eer ceguelelJes MeesOeeJeer ³eemeeþer veerleerDeeefCe
keÀe³eos ³eeb®eer ceguelelJes ne ûebLe efueefnuee. l³eeb®e er cetU YetefcekeÀe veerleerMeem$ee®eer vemetve efJeOeerMeem$ee®eer
nesleer. Hejblet l³eeletve®e l³eebveer megKeefveÿ GHe³egkeÌleleeJeeo efkebÀJee meeJe&ef$ekeÀmegKeJeeo meebefieleuee Deens.
yeWLe@ce®ee veerefleMeem$eer³e megKeJeeo ë -
yesbLe@ce ne HejeL e& megKeJeeoer efJe®eejmejCeer®ee Demeuee lejer lees
DeeHeu³eeefJe®eejelemJeeLe&ÒeJe=ÊeerkeÀ[s PegkeÀuesuee efomelees. cnCetve l³ee®³ee efJe®eejele mJeeLe&efOeefÿle
HejeLe&megKeJeeo Demes cnCeleele. yesvLe@ce®³ee celeevegmeej Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle®³ee efþke ÀeCeer mJeë Òesce (Self
Love) JeHej Òesce (Benevolence) DeMee oesve menpe ÒeJe=Êeer efometve ³esleele.
ceevemeMeem$eer³e¢efäkeÀesveeletve Heeefnu³eeme Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle®eer mJe Òescee®eer YeeJevee DeefOekeÀ ÒeyeU
Demeles.keÀejCe pebsJne DeefOekeÀ efveCe e&³ekeÀ HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles. lesbJne J³eeqkeÌleuee HejÒescee®³eeleguevesle
mJe-Òesce®e DeefOekeÀ cenlJee®es Jeeìles.ceeCemee®es keÀu³eeCe keÀMeele Deens ns vegmeles®e keÀuHevesves þjefJeCes
ceev³e veener.
yesvLe@ce®³ee celes, Òel³eskeÀ ceeCet ve megKee®³ee ceeies ueeieuee Deens. efvemeiee&ves®e leMeer j®evee kesÀueer
Deens. ³ee vewmeefie&keÀ j®eves®ee DeeOeej IesJetve megKeJeeoeme yeWLe@ceves HejceÒeeHleJ³e ceeveues Deens.l³eeb®eer
megKeJeeoe®eer efJe®eej mejCeer ceevemeMeem$eer³e megKeJeeoeJej DeeOeejuesueer Deens. cnCetvl³eeb®³ee
efJe®eejmejCeeruee ceevemeMeem$eer³e megKeJeeo Demes cnìues peeles. HeCe l³eebveer veerleerMeem$eer³e megKeJeeo
meebieC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. l³eeb®³ee efJe®eejmeejCeerueemegKeefveÿ GHe³egkeÌleleeJeeo efkebÀJee meeJe&ef$ekeÀ
megKeJeeo efkebÀJee GHe³egkeÌleleeJeeo DeMeer veeJes Demeueer lejer l³ee®³ee efJe®eejele ke=Àleer®³ee GefÎäebvee
cnCepes®e p³ee ke=Àleer®es HeefjCeeceDeefOekeÀeefOekeÀ megKe osCeejs Demeleerue leer ke=Àleer Jee efle®eer GHe³egkeÌlelee
®eebieueer `DeefOekeÀlece ueeskeÀeb®es DeefOekeÀlece efnle (megKe)' Demee GHe³egkeÌleleeJeeoe®ee ¢efäkeÀesve l³eeb®³eemunotes.in

Page 32

32efJe®eejmejCeer®ee Deens. Hejblet megKe ns Hejce ÒeeHleJ³e keÀe ceeveeJes? ³ee®es mHeäerkeÀjCe yesbLe@ceves efouesueer
veener. yeWLe@ce cnCelee s keÀer, megKe DeeefCe ogëKe ³ee oesve meeJe&Yeewce DeefOeHel³ee®³eeÒeYetlJeeKeeueer efvemeiee&ves
ceeCemeeuee þsJeues Deens. ceeCemee®eer Dees{ kesÀJeU megKeekeÀ[s Je ogëKe ìeUC³eekeÀ[s Deens Demes l³eeb®es
cele Deens.
yesbLe@ceves megK ee®eer SketÀCe meele ceespeceeHes meebefieleueer. ³ee meele HeefjceeCeeb®³ee DeeOeejeJej
megKee®es ceespeceeHe keÀ©ve ke=Àleer®eer ³egkeÌlelee þjJeeJeer. megKee®ee DeekeÀej ue#eele IesJetve l³eeves leer
ceespeceeHes Heg{erueÒeceeCes meebefieleueer Deensle -
1) leerJe´lee. (Intensity )
2) oerIe&keÀeUlee. (Duration )
3) HeÀueêgHelee. (Fruitfulness )
4) efveef½elelee (Certainity )
5) Meg×lee (Purity )
6) efvekeÀìlee (Nearness )
7) J³eeHekeÀlee (Extensity )
yesbLe@ce®³ee megKeJeeoeceO³es ke=Àleer®³ee GefÎäeuee cenlJe Deens. keÀl³ee&®ee nslet ieewCe Deens.
ceeveJeer megKee®eer efJeHeguelee ns GÎerä Deens. veweflekeÀles®es ceespeceeHe ³ee GefÎäeb®³ee DevegjesOeeves®e keÀjeJes.
yesbLe@ce ne GHe³egkeÌleleeJeeoer Deens. l³ee®³eeHeg{s DeefKeue ceeveJee®³eepeemleerle peemle megKeemeeþer ceeveJeeme
GÐegkeÌle keÀmes keÀjeJe³ee®es ne ÒeMve Deens. mJeleë®es megKe efceUefJeCes ner vewmeefie&keÀÒesjCee Deens. l³eeletve®e
megKe keÀmes efvecee&Ce keÀjlee ³esF&ue.l³eeuee yesb Le@ceves veerleers®es DevegMeemekeÀ (Sanctions of
Morality) Demes cnìues Deens. veerefleuee Devegme©ve DemeCeeN³ee Dee®ejCeemeeþer ÒesjCee kegÀþtve
DeeCee³e®eer neyesbLe@ceHeg{s ÒeMve neslee. GHe³egkeÌleleeJeeoe®³ee ¢äerves p³ee ke=Àleer ³egkeÌle nesle Dee efCe p³ee
ke=ÀleerGHe³egkeÌle ³eeb®³ee yeeyeleerle peeCeerJeHetJe&keÀ YeeJevee efvecee&Ce keÀjC³eele ³esles, Demes yesbLe@ce®es cele Deens.
l³eecegUs®e DeefOekeÀeb®es DeefOekeÀ megKe (yengleeb®es yengle megKe) ³ee DeeoMe&keÀ[s Heesnes®elee ³esF&ue. `peemle erle
peemle ueeskeÀeb®es peemleerle peemle megKe efkebÀJee DeefOekeÀelce ueeskeÀeb®es DeefOekeÀelce megKe' (Greatest
happiness of the greatest number) ³eelelJee®ee l³eeves GHe³eesie kesÀu³eecegUs l³ee®³ee
veweflekeÀ efJe®eejeuee meeJe&$eerkeÀ megKeJeeo efk ebÀJee GHe³egkeÌleleeJeeo Demes cnCeleele. megKee®es ceespeceeHe
keÀjleevee l³ee®es Heg{erue iegCeOece& ue#eele I³eeJes Demes yeWLe@ce®es cnCeCes Deens.
yeWLe@ce®eer megKeeJejerue ceespeceeHes Heg{erueÒeceeCes ë
1) leerJe´lee (Intensity ):
oesve megKee bHewkeÀer pes megKe DeeHeu³eeuee DeefOekeÀ leerJe´lesves peeCeJeles l³ee megKee®es HeefjCeece
DeefOekeÀ Demeles. Demes megKe p³ee ke=Àleerletve efvecee&Ce nesles leer®e ke=Àleer veweflekeÀ¢äîee Þesÿ mecepeeJeer
DeLee&le ner leerJe´lee meboYee&vegmeej yeoue Ceejer Demet MekeÀles. meewc³e megKeeHes#ee leerJe´ megKe DeefOekeÀ
DeekeÀleerJe´ Jeeìle Demesue lej Devve mesJeve ns veweflekeÀ¢äîee Þesÿ mece peeJes. pesÿ ceOeeHes#ee ceOee®eer iees[er
leerJe´ Demeles.munotes.in

Page 33

332) oerIe&keÀeUlee (Duration ):
oesve megKeebHewkeÀer pes megKe DeefOekeÀ keÀeU efìkeÀCeejs Demeles les Þesÿ mecepeeJes. DeuHekeÀeueerve
efìkeÀCeeN³ee megKeeHes#ee efoIe&keÀeueerve efìke ÀCeejs megKe ns DeefOekeÀ efÒe³e Demeles. HeÀìekesÀG[JeC³ee®³ee
megKeeHes#ee HeÀjeUe®es efpeVeme KeeC³eeleerue megKe DeefOekeÀ efìkeÀles.
3) HeÀueêgHelee (Fruitfulness ):
keÀener megKes ner efveJJeU megKes Demeleele. l³ee®³eeHeemetve keÀenerner veJeefve efce&leer nesleveener. Hejbleg
keÀener megKes DeMeer Demeleele keÀer, peer mJeleëHeemetve Flej megKee®eer efveefce&leerkeÀjleele. DeMee megKeevee®e
Þesÿ mecepeeJes.
4) efveef½elelee (Certainity ):
Deefveef½ele megKeeHes#ee pes megKe efveef½ele Demeles les®e Þesÿ mecepeues Heeefnpes. PeesHeCes ³ee
megKeeHes#ee efHeÀjeJe³eeme peeC³ee®es megKe Hemeble keÀjeJes keÀejCe efHeÀjC³eecegUs megKe lej efceUles HeCe
Deejesi³ee®esner megKe efceUles.
5) Meg×lee (Purity ):
ogëKe efceefÞele vemeuesues megKe ns ogëKeefceefÞele megKeeHes#ee DeefOekeÀ ®eebieues Demeles.DeveskeÀ ogëKes meesmetve
OebÐeele KetHe veHeÀe efceUJeC³eeHes#ee OeesHeìceeieea keÀceer Heieeje®eer veeskeÀjer HelkeÀjeJeer.
6) efvekeÀìlee (Nearnes s):
ogjmLe megKeeHes#ee meceerHe DemeCeejs megKe HeefjCeece¢äîee Þesÿ Demeles. cnCetve®e Demes
cnCelee ³esF&ue keÀer, nele®es mees[tve HeUl³ee®³ee ceeies ueeiet ve³es. keÀener keÀeUeveblejefceUCeeN³ee megKeeHes#ee
leeye[leesye efceUCeejs megKe DeefOekeÀ Hemebo kesÀues peeles. ®eej JeceneyeUséejuee peeCes®e yejs.
7) J³eeHekeÀlee (Extensity ):
oesve megKeebHewkeÀer p³ee megKee®ee HeefjCeece peemleerle peemle ueeskeÀebJej neslees,
l³eemegKee®esceespeceeH e DeefOekeÀ Demeles. Demes megKe p³ee ke=Àleerletve efvecee&Ce nesles leer®e veweflekeÀ mecepeeJeer.
DeMee ÒekeÀejs ³ee meele HeefjCeeceeb®³ee DeeOeejeJej megKee®es ceespeceeHe IesTve Dee®ejCee®eer
Meg×eMeg×lee þjJeeJeer. ³ee He×leerÒeceeCes pes Dee®ejC e DeefOekeÀebMe J³ekeÌleeR®³ee DeefOekeÀebMe megKemebHeeoveele
GHe³egkeÌle þjsue les meoe®ejCe mecepeues peeles. cnCetve ³ee Jeeoeuee GHe³egkeÌleleeJeeo Demes cnCeleele. ³ee
meJe& iegCeOecee&Jej efJe®eej keÀ©ve megKee®eer ef veefce&leerkeÀjeJeer. Demes meebefieleu³eeJejmegKee®es JeeìHe
keÀjC³eemeeþer l³eeves v³ee³ee®es SkeÀ lelJe meebefieleues. ``Òel³eskeÀ ceeCemeeuee SkeÀcnCetve ceespeeJes DeeefCe
keÀesCeeueener lees Flejentve keÀesCeer DeefOekeÀ Deens, Demes ceespet ve³es.'' (Every one is to count
for one and nobody for more thanone).
GHe³egkeÌleleeJeeoer veweflekeÀ efJe®eejele ke=Àleer®³ee GÎeräebvee cenlJe Demeles.DeefOekeÀeefOekeÀ ceeveJeer
megKe ÒeeHle keÀjCes ns ke=Àleer®es GefÎä nes³e ke=Àleer®³ee GefÎäebcetUsefceUCee N³ee megKeemebyebOeer
GHe³egkeÌleleeJeeoer lelJeJesl³eeuee efJe®eej keÀjC³ee®es keÀejCe veener.l³ee®ee cegueYetle ÒeMve vewmeefie&keÀ ÒesjCes®ee
GHe³eesie keÀ©ve Demes keÀesCeles GHee³e ³eespeeJesle keÀer,p³eebcegUs J³ekeÌleer®³ee mJe -megKeeLe& kesÀuesu³eemunotes.in

Page 34

34Òe³elveebletve DeeHeesDeeHe®e meeJe&peefvekeÀ megKee®ee meb®e³e Jee{ nesle peeF&ue. yesbLe@ce Je efceuue ³eebvee HeÀkeÌle
veweflekeÀ ke=Àleer keÀjC³eeme J³ekeÌleermekeÀmes GÐegkeÌle keÀjlee ³esF&ue? ne cenlJee®ee ÒeMve Jeeìlees. yesbLe@ceves
GHe³egkeÌlele eJeeoer efJe®eejele p³ee jerleerves J³ekeÌleeruee meeJe&peefvekeÀ megKeeleYej IeeueC³eemeeþer GÐegkeÌle
keÀjlee ³esF&ue. l³ee jerleeRvee veerefle®es DevegMeemeve Demes cnìuespeeles. GHe³egkeÌleleeJeeoe®³ee ¢äerves ke=Àleer
³egkeÌle nesles DeeefCe p³ee ke=À leer De³egkeÌle Deensle³eeyeeyele peeCeerJeHetJe&keÀ YeeJevee meceepeele efvecee&Ce
keÀjC³eele ³esles ns®e veerleer®es DeebleefjkeÀDevegMeemeve nes³e. keÀejCe ³ee YeeJevee meodmeodefJeJeskeÀ yeg×erkeÀ[tve
efvecee&Ce nesleele. ³eecetUs®eyengleeb®es yengle m egKe efkebÀJee Heg³esF&ue. ³eeyejesyej®e yesbLe@ceves veerefle®³ee yee¿e DevegMeemekeÀebefJeceles,yee¿e DevetMeemekesÀ ner MeemekeÀer³e meeceeefpekeÀ, Oeeefce& keÀ keÌJeef®ele vewmeefie&keÀ ner Demet MekeÀleele. pej
J³ekeÌleer mJeeLe& ÒeJe=Êeer®eer Deens lej ceie leer J³ekeÌleer HejeLee&meeþer keÀe Peìles?³ee ÒeMveeuee GÊej osleebvee
yesvLe@ce cnCelees keÀer, ®eej ÒekeÀej®³ee veerleer ÒesjkeÀebcegUs J³ekeÌleer mJeeLeea Demetve osKeerue HejeLee&meeþer
Peìles. leer ®eej veerefleÒesjkesÀ (DevegMeemekesÀ) Heg{erueÒeceeCes
veerefleÒesjkesÀ/DevegMeemekesÀ ë
De) vewmeefie&keÀ/YeeweflekeÀ DevegMeemekesÀ
ye) jepekeÀer³e DevegMeemekesÀ
keÀ) meeceeefpekeÀ DevegMeemekesÀ
[) Oeeefce&keÀ DevegMeemekesÀ
veerefle -DevegMeemekeÀe®eer (ÒesjkeÀe®eer) keÀuHevee ner cegK³eleë veerleerkeÀ[s HeenC³ee®³eeJewOe Jee
JewOeeefvekeÀ ¢keÀäkeÀebveeletve Heg{s Deeuesueer efomeles. cnCepes®e efle®³ee yee¿e efve³eceelcekeÀDeefOekeÀejeMeer
efvekeÀì mebyebOe Deens. DevegMeemekeÀ ³ee®ee cetU DeLe&¢{erkeÀjCe Jee efmLejerkeÀjCekeÀjCeeje IeìkeÀ. ³ee
¢äerves keÀe³eÐeebvee yeUkeÀìer DeeCetve l³eeb®eer keÀe³e&Jeener ÒeYeeJeer keÀjCeeN³ee efMe#esuee GÎsMetve DevegMeemekeÀ
ner keÀuHevee ceeb[ueer iesueer .veerefleDevegMeemekeÀeb®eer®e®ee& yeWLe@ce Je efceuue ³eebveer efJemle=leHeCes keÀ©ve
DevegMeemekeÀe®³ee cetU®³ee DeLee&®ee veweflekeÀefJe®eejele efJemleej kesÀuee, l³eevegmeej keÀle&J³eefJeefve³eceebvee ¢{lee ÒeeHle keÀ©ve osCeeN³eekeÀesCel³eener ieesäeRvee, cnCepes®e keÀle&J³ee®ejCeeme ÒesjkeÀ
Demeuesu³ee nsletbvee, veerefleDevegMeemekesÀ efkebÀJee veerefle -ÒesjkesÀ Demes cnìues peeles. megKeJeeoevegmeej megKece³e
Je ogëKece³e³ee cetueYetle ÒesjCee Demeu³eeves DevegMeemekesÀner megKe -ogëKekeÀejke À mJe©Hee®eer Demeleele.
yeWLe@ceves DevegMeemekeÀeb®es ®eej ÒekeÀej meebefieleuesues Deensle. MeejerefjkeÀ, jepekeÀer³e, veweflekeÀ Je
Oeeefce&keÀ.
De) vewmeefie&keÀ/YeeweflekeÀ DevegMeemekesÀ ë
pesJne megKe Jee ogëKe efvemeie& leë DeesIeeves ÒeeHle nesles lesJne l³eeme MeejerefjkeÀDevegMeemekeÀ cnCeleele.
Goe. DepeerCee&ves nesCeejs keÌuesMe. efvemeie& efve³eceevegmeej ³esCeejer keÀenermegKes DeeefCe ogëKes DeeHeu³ee veweflekeÀ
Dee®ejCeeuee ÒesjCee osleele. Goe. DeeflejskeÀermeg KeesHeYeesieebveer DeeHeueer iee$es efMeefLeue nesleele DeeefCe l³eeb®es
megKeesHeYeesiee®es meeceL³e&®e #eerCe nesles ner ieesä l³ee DeeflejskeÀeHeemetve DeeHeu³eeuee Jee®eefJeC³eeme
keÀejCeerYetle nesles. ³eele mebkeÀuHee®ee efkebÀJee DeO³eJemee³ee®ee me byebOe vemelees.munotes.in

Page 35

35ye) jepekeÀer³e DevegMeemekesÀ ë
keÀe³eosYebieeme nesCeejs mejkeÀejer Meemeve ns jepekeÀer³e DevegMeemekeÀe®es GoenjCenes³e.
®eesjer,Ketve Fl³eeefo iegv¿eebvee MeemevemebmLes®es ÒeefleefveOeer ob[ osleele DeeefCe l³eecegUsDeeHeCe l³ee
ke=Àl³eeHeemetve DeefueHle jenlees. ³eele MeemekeÀe®³ee DeO³eJemee³ee®ee mebyebOe ³eslees.
keÀ) meeceeefpekeÀ DevegMeemekesÀ ë
DeefOekeÀej vemeuesu³ee DeMee meJe&meeceev³e peveeb®³ee DeO³eJemee³ee®ee pesLes mebyebOe³eslees lesLes
veweflekeÀ DevegMeemekeÀ ÒeYeeJeer Demeles. meceepeeleerue J³ekeÌleer mJeeLeea Dee®ejCee®eerefveboe keÀjleele DeeefCe
HejesHekeÀejer Dee®ejCee®eer mlegleer keÀjleele. Goe. JeeUerle ìekeÀCes,veweflekeÀ yeeyeleerle mlegleer Deiej efveboe
keÀjCes Fl³eeoer.
[) Oeeefce&keÀ DevegMeemek esÀ ë
pesJne megKeogëKeeb®ee mebyebOe owJeer F&nsMeer pees[uee peelees lesJne les Oeeefce&keÀDevegMeemekeÀ cnìues
peeles. Hejceséej melkeÀcee&yeÎue ye#eerme oslees DeeefCe ogmelkeÀcee&keÀ[s Dees{uee r peeleele DeeefCe ogJejerue efJeJes®eveeJe©ve Demes efometve ³esles keÀer, J³ekeÌleer®³ee kesÀJeU veweflekeÀ®e veJns lejmeeceeefpekeÀ,
jepekeÀer³e, Oeeefce&keÀ DeMee meJee¥ieerCe peerJevee le Je lelmebyebOeer efJe®eejeblenerDevegMeemekeÀ ner mebkeÀuHevee
cenlJee®eer Deens. efle®³ee ®e®ex®es Þes³e yeWLe@ce Je efceuue ³eeb®³eekeÀ[sDemeues lejer Flej veerefleMee$e%eeb®³ee
efJe®eejelener leer J³eeHekeÀ DeLee&ves efYeVe -efYeVe ©Heele DeefYeÒesle Deensle®e. pesLes veweflekeÀ DeefOekeÀeje®ee
ÒeMve GodYeJelees lesLes veerefle -DevegMeemekesÀnerDeeueer®e -ceie leer yee¿e, DeeblejerkeÀ Jee Dev³e keÀesCel³eener
mJe©Hee®eer Demeesle. DevegMeemekeÀ nerkeÀuHevee cegK³eleë `ye#eerme Je efMe#ee' ³ee ceevemeMe em$eer³e leÊJeebJej
DeeOeejuesueer Demeu³eevesmeJe&meeceev³e peveeb®³ee Jele&veeme ueeiet He[les, HeCe ner®e efle®eer ce³ee&oener Deens.
`Þes<þeb®³eeveerleer'uee (meble Jee meeOegHegªefMe#ee DeMee oesve MekeÌleer Demeleele. ceveg<³ee®eemJeYeeJe®e Demee Demelees keÀer l³eeuee yeef#eme efÒe³e Je efMe#ee
DeefÒe³e Demeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) megKee®eer ceespeceeHes (HeefjceeCes) keÀesCeleer?
2) veerefleMeeñeeleerue GHe³egk eÌleleeJeeoeleerue veweflekeÀ DevegMeemekesÀ keÀesCeleer?
3) yesbLe@ce®ee veerefleMeeñeer³e megKeJeeo keÀe³e Deens?
2.3.3 Heefj#eCeë
yesbLe@ceves meg®eefJeuesueer megKee®eer ceespeceeHes J³eeJeneefjkeÀ veener. l³eeb®ee ke=ÀleerceO³es JeeHej keÀjCes
Meke̳e veener. yesbLe@ce®³ee celeevegmeej ogëKeeHes#ee megKe®eer cee$ee DeefOekeÀ DemeCes nerl³ee ke=Àleer®³ee
³eesi³eles®eer efveef½eleer nes³e. Gueì megKeeHes#ee ogëKee®eer cee$ee DeefOekeÀ DemeCesl³ee ke=Àleer®³ee De³eesi³eles®eermunotes.in

Page 36

36efveef½eleer nes³e. yesbLe@ce cnCelees. `megKe ceespee Je ogëKe ceespee, pes efMeuuekeÀ Demesue l³eeJe©ve ke=Àleer®³ee
³eesi³ee³eesi³eles®ee ÒeMve megìsue.' Hejbleg megKe efkebÀJee ogëKe ³ee ceeveefmekeÀ Ieìvee Demeu³eecegUs l³ee®es
J³eeqkeÌleyee¿e DeMee meeOeveeveer ceespeceeHe keÀjCes Meke̳e veener. megKeeuee®e ceeCemee®es HejceÒeeHleJ³e keÀe
ceeveeJes? cnCetve ³ee®ee efJe®eej yesbLe@ceves kesÀuee veener. l³ee®³ee celes, Òel³eskeÀ ceeCetme megKee®³ee ceeies Deens.
Òel³eskeÀeme DevegYeJeeme ³esles.ceeveJeer cevee®³ee j®eves®ee vewmeefie&keÀ DeeOeej IesTve megKeeuee®e ceeCemeeb®es
HejceÒeeHleJ³esyesbLe@ceves ceeveues Deens. cnCetve®e yesbLe@ce®³ee efJe®eejmeejCeeruee ``ceevemeMeeñeer³e
megKeJeeo''Demes cnìues peeles. lej ceeCemee®³ee efJeefMeä ceveesj®evescegUs les meg Kee®eer F®íe keÀjerle
Demeleerue lej leMeer F®íe keÀjCes ne ceevemeMeeñeer³e efve³ece nesF&ue. l³eeuee veweflekeÀ GHeHeÊeercnCelee
³esCeej veener. ceeCemeeves megKee®eer F®íe keÀe keÀjJeer? ³ee®ee MeesOe Iesleuee lej leesveweflekeÀ efme×eble cnCetve
ceevel ee ³eslees. Demee Òe³elve pee@ve mìtDeì& efceuue ³eeves kesÀuee. lemeeÒe³elve yesbLe@ce®³ee efueKeeCeele
Dee{Ule veener. yesbLe@ceves ceeveJee®³ee vewmeefie&keÀ ÒesjCesJej Yej osTve DeefOekeÀeefOekeÀ megKe efceUefJeCesSJe{s®e
GÎerä meceesj þsJeues. l³eeceg Us l³ee®³ee efJe®eej mejCeeruee ceevemeMeeñeer³e megKeJeeoDemes cnCeleele. Hejbleg
megKe ÒeeHle keÀjCes ner SkeÀ vewmeefie&keÀ ÒesjCee nes³e. efleuee ceeCemee®esHejceÒeeHleJ³e keÀe ceeveeJes? ³ee®es
meceLe&ve keÀjC³ee®ee Òe³elve yesbLe@ceves kesÀuee veener . yesbLe@ce®³ee celes, GHe³egkeÌleleeJeeoe®es veweflekeÀ O³es³e
HejmegKe Deens DeeefCe lees®e DemesnercnCelees keÀer, HejmegKemebHeeoveele DeeHeues megKe meeOeues peeles. cnCetve
DeeHeCe HejmegKeeLe& Peìlees efkebÀJee PeìeJes. Hejbleg ³ee oesve efJeOeeveeb ceO³es efJejesOe efometve ³eslees. Heefnu³ee
efJeOeeveeleHejmegKe meeO³e þjles lej ogmeN³ee efJeOeeveele les®e HejmegKe mJemegKe mebHeeovee®es meeOeve
Demeu³ee®es efometve ³esles. ³eeÒeceeCes yesbLe@ce®ee HejeLe&megKeJeeo MesJeìer mJeeLe&megKeJeeoele Deble HeeJelees.
cnCetve®e yesbLe@ce®³ee veweflekeÀ megKeJeeoeuee HejeLe&megKe Jeeo cnCeleevee mJeeLee&efOeefÿle HejeLe&megKe Jeeo
cnCetve ceeveeJes ueeieles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1)yesbLe@ce®³ee veerefleMeeñeer³e megKeJeeoe®es Heefj#eCe mHeä keÀje.
2.3.4 efceuue®ee GHe³egkeÌlelee Jeeo / iegCeelcekeÀ GHe³egkeÌlelee Jeeo (Mill’s
Utilitarianism)
pee@pe& mìtDeì& efceuue ne SkeÀ Fbûepe lelJe%e Je veerleerHebef[le neslee. l³eeves DeeHeu³eeveweflekeÀ
efme×ebleeme `GHe³egkeÌleleeJeeo' Demes veeJe efoues. l³ee®³ee veweflekeÀ efme×ebleevegmeejke=Àleer®³ee ³egkeÌlee³egkeÌles®ee
SkeÀcesJe efvekeÀnesF&ue leer ke=Àleer ³eesi³e nes³e. ns cele Òeefle HeeovekeÀjC³eemeeþer l³eeves `GHe³egkeÌleleeJeeo'
(Utilitarianism) ns HegmlekeÀ efueefnues. pee@pe& mìgDeì& efceuue ves GHe³egkeÌleleeJeeoer efkebÀyengvee
veerleerMeeñeer³e megKeJeeoe®eeHetjmkeÀej kesÀuee Deens. yesvLe@ce ÒeceeCes®e `Het`DeefOekeÀleceueeskeÀeb®es DeefOekeÀlece megKe' ³esLes meeO³e nesF&ue, les®e veweflekeÀ¢ìîee ®eebieues Demes
efceuueceevelees, Hejbleg yesbLe@ce®³ee efJe®eejeHes#ee efceuue®es efJe®eej keÀener yeeyeleerle efYeVe Deensle.
yesbLe@cevesmegKe e®es pes ieefCele meebefieleues l³eele megKee®³ee HeefjCeebcee®ee®e kesÀJeU efJe®eej kesÀueemunotes.in

Page 37

37DemetvemegKee®³ee iegCeJeÊes®ee efJe®eej kesÀuee veener. l³eecegUs efceuue®ee GHe³egkeÌleleeJeeo
yesbLe@ce®³eeGHe³egkeÌleleeJeeoeHes#ee JesieUe þjlees.
efceuue®³e e celes, efvemeiee&le®e meJe& ceeCemes megKee®³ee Heeþerceeies Demeleele. Demee meJe&$e
DevegYeJe ³eslees. Òel³eskeÀ ceeCemeeuee megKe nJes Demeles ns efme× keÀjC³eemeeþer l³eeves Heg{erueÒeceeCe³egkeÌleerJeeo
kesÀuee.``pes Heeefnues peele Demeles les Heen C³ee³eesi³e Demeles, pes SskeÀues peele Demelesles SskeÀC³ee³eesi³e
Demeles, pes F®íerle Demeles les JeebíC³ee³eesi³e (F®íerC³ee³eesi³e)Demeles, meJe& ueeskeÀ megKe F®íerleele,
cnCetve megKe F®íerC³ee³eesi³e Demeles.''
Jejerue ³egkeÌleerJeeoeÒeceeCes ef ceuue megKeJeeo efme× keÀjlees. l³eeves ``DeeHeCe pes pesF®íerlees
lesDeeHeues megKe '' DeMeer megKee®eer J³eeK³ee kesÀueer. ³ee J³eeK³esceOeerue meJe& ceeCemesmegKee®³ee Heeþerceeies
Demeleele. ns efJeOeeve efme× nesle veener. efceuue®³ee J³eeK³esceO³es D eveskeÀoes³egkeÌleerJeeoele ®e¬eÀer³e oesmegKee®eer F®íe keÀjlees Demes efceuue®es celeDeens. Hegvne megKe cnCepes keÀe³e? ³ee ÒeMvee®es G Êej ceeCetme
p³ee keÀMee®eer F®íe keÀjlees les efceuue®³ee ³ee GÊejeletve keÀener SkeÀ efveF®íerle ieesä ÒeeHle Peeu³eeJej Òel³eskeÀeuee Fä ÒeeHleer®es megKe Demeles. keÀejCe megKee®ee
efJe®eej IesC³eeHetJeea ceeCemee®³ee SKeeÐee iee s<ìer®eer ner F®íe nesles. Goe. YetkesÀuesu³ee ceeCemeeuee DeVee®eer
F®íe nesles. DeVe efceUtve le=Hleer Peeu³eeme l³eeuee megKe ÒeeHle nesF&ue. cnCepes®e DeVee®eer F®íe ns
megKee®es keÀejCe Deens. megKeecegUs F®íe kesÀueer peeles. ns cnCeCes ®etkeÀer®es D eens. efceuueves meowJe megKe
nJes®e Demeles. ns SkeÀ ceevemeMeeñeer³e mel³e Deens, Demes Jeeìt ueeieles. Efceuueves ceeb[uesu³ee
ceevemeMeeñeer³e megKeJeeoeletve l³eeuee veerleerMeeñeer³e megKeJeeo GYee keÀje³e®ee Deens. `megKe ns®e ÒeeHleJ³e
Deens' ns l ³eeves Heg{erue ³egkeÌleerJeeoeceO³es efme× kesÀues.`SKeeoe HeoeLe& ¢M³e Deens, l³eeuee HegjeJee cnCepes
lees HeoeLe& Òel³e#e efomelees ne®e Deens. ³eentve ogmeje Demet®e MekeÀle veener. ceeCemes megKee®eer
F®íekeÀjleele, ³eeuee HegjeJee cnCepes Òel³e#eele DeeHeCeeme lemes efomeles®e ne nes³e.l³eecegUs megKe ner
ieesä F®íe keÀjC³eeme ³eesi³e DeMeer®e Deens.'
SKeeÐee ieesäer®eer F®íe kesÀueer peeles. l³eeJeªve leMeer F®íe keÀjCes ³eesi³e Deens.Demes
efme×nesle veener. efomeCes DeeefCe ¢M³e ³ee oesve Meyoele erue mebyebOeemeejKee mebyebOe SKeeoer ieesä Feq®íCes
DeeefCe SäJ³e (F®íe) ³ee oesve Meyoeleerue mebyebOe meejKes veenerle. Efceuueves Jejerue ³egkeÌleerJeeoele `megKe
ns Fä Deens' ns efme× kesÀues Demesue Hejbleg megKe ns F®íe keÀjC³eeme ³eesi³e Deens keÀ e? ns cee$e efceuueves
efme× kesÀues veener. megKe ner®e ®eebieueer ieesäDeens. Demes ceeveues lej efpelekesÀ megKe DeefOekeÀ eflelekesÀ®e les
DeefOekeÀ ®eebieues DeeefCe cnCetve DeeHeCe les DeefOekeÀeefOekeÀ Hemeble keÀjCes Demes efveDemes cnìues DeenskeÀer, `megKeele ueesUCeeN³ee [tkeÀje®³ee Dee³eg<³eeHes#ee ogëKeele nesjHeUCeeN³eeceeCemee®es
Dee³eg<³e Hemeble keÀjeJes. cegKe& ceeCemee®³ee meceeOeeveer Dee³eg<³eeHes#eeDemeceeOeeveer mee@¬esÀefìme®es peerJeve
DeefOekeÀ ®ee bieues.' (It is better to human being dissatisfied than Pig
satisfiled. It is better to beSocrates, dissatisfied than a fool
Satisfied). ³ee®ee®e DeLe& megKeele ÒekeÀejYeso Deens. efceuue®es cnCeCes Demes keÀer ceeCemeeves kesÀJeU
DeefOekeÀ megKe efceUJeeJe s Demes veener lej, megKee®³ee opee&®eener l³eeves efJe®eej keÀjeJee, Jej®³ee Òeleer®es
Lees[s megKe ns Keeue®³ee Òeleer®³ee kesÀJe{îeener ceesþîee megKeeHes#ee DeefOekeÀ ®eebieues nes³e Demes efceuueves
cnìues Deens.munotes.in

Page 38

38megKee -megKeeceO³es Òeke ÀejYeso kesÀu³eeme megKeJeeo veä neslees. pej megKe ns®e cetu³e ceeveues lej
efpelekesÀ megKe DeefOekeÀ eflelekesÀ l³ee®es cetu³e DeefOekeÀ, Hejbleg Demes nesle veener.keÀejCe megKee®es cetu³e
megKeecegUs þjle veener. lej megKee®eer ÒeleJeejer ueeJeCes ns® e Kejs cetu³e Deens. megKee®es ÒekeÀejYeso
ceeveC³eeves megKeJeeo®e veekeÀejuee peelees. ns efceuue®³ee ue#eele Deeues veener. p³ee DeLeea Òel³eskeÀ
J³ekeÌleer®es megKe ns®e efle®es efnle nes³e. l³ee DeLeea meJee¥®es peemleerle peemle megKe ns keÀesCel³een er J³ekeÌleer®es
efnle nes³e. efceuueves keÀe{uesuee ne efvemegKe DeeefCe ogmeN³ee®es megKeefceUtve ceesþe megKeevegYeJe le³eej nesle veener. ³eeJe©ve meebefieleuesu³ee
megKeefveÿ GHe³egkeÌleleeJeeoeme l³eeuee ³eesi³e lees HegjeJee oslee Deeuee veener, Demes ìerkeÀekeÀej cnCeleele.
efceuueves Heg{erue ³egkeÌleerJeeo efme× kesÀuee. ``Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®es megKe meJe& J³ekeÌleer®³ee mecetneuee
F<ì Deens. cnCetve meJee¥®es megKe Òel ³eskeÀeuee F<ì Deens.'' efceuue®³ee ³ee ³egkeÌleerJeeoelemecetneYeeme
veeJee®ee leke&Àoesefceuue®³ee megKeefve<þ GHe³egkeÌleleeJeeoeJejerue keÀener Dee#esHeebJej DeeHeCe efJe®eej kesÀuee Hejbleg
efceuue®³ee efueKeeCeele Lees[î ee efJemebieleer Demeu³eecegUs pejer Dee#esHe Ieslee Deeuee lejer DeMeer efJemebieleer
efvecee&Ce nesCes mJeeYeeefJekeÀ Deens. l³ee®es ÒecegKe keÀejCe cnCepes efceuueves pes efueKeeCe kesÀues l³ee®es GefÎä
meeceeefpekeÀ mebmLeeceO³es yeoue Ie[Jetve DeeCeCe s DeeefCe ceeveJeer peerJeve DeefOekeÀ mece=× keÀjCes ns nesles.
l³eeves `GHe³egkeÌleleeJeeo' ³ee HegmlekeÀele Debeflece GefÎäeb®³ee ÒeMveebyeeyele mee#eele efme×eble oslee ³esCes
Meke̳e vemeles. Demes cnìues Deens. p³ee DeLeea l³eeves Debeflece GefÎ<ìîes Demee DeveskeÀJe®eveer MeyoÒe³eesie
kesÀuee Deens. l³ee DeLeea megKe ns®e SkeÀefpevemeer, SkeÀjme GefÎä ceeCemeeHes#ee Demeles. Demes efceuue
ceevele veJnlee.ceeCemee®eer Debeflece GefÎäîes IesT MekeÀCeeN³ee ®eebieu³ee iees<ìer DeveskeÀ Deensle. l³ee®ee
mebûen keÀjCeejer SKeeoer J³eeHekeÀ j®evee kesÀueer lej leer mJeerkeÀejlee ³esF&ue efkebÀJee efle®ee DeJnsj keÀjlee
³esF&ue. Hejbleg efle®ee efme×eble oslee ³esCeej veener Demes efceuueves mHeä cnìues Deens. ceeCemeeuee Fä
DemeCeeN³ee meJe& ieesäer®ee efveo xMe lees megKe ³ee mebkeÀuHevesves meceeOeeve cnCepes megKe®e Demeles.
yesbLe@ceves meebefieleuesu³ee meele megKeJeeoer HeefjceeCeebceO³es efceuueves `iegCe 'Quality ns DeeþJes
HeefjCeece meg®eefJeues Deens. ³eeJeªve yesbLe@ce®ee mebJesoveelcekeÀ GHe³egke ÌleleeJeeo cnCetve Je l³eeceeveeves
efceuue®ee megmebmke=Àle GHe³egkeÌleleeJeeo cnCetve ceeveeJes ueeieles. lemes®e yesbLe@cevesmeg®eefJeuesues ®eejner ÒesjkeÀ
yee¿e mJeªHee®es Demeu³eecegUs veweflekeÀ ÒesjkeÀ cnCetve l³eeb®ee mJeerkeÀej keÀjCes Gef®ele þj le veener. les
KeN³ee veerefleceÊesuee pevce osT®e MekeÀle veener.cnCetve efceuueves Hee®eJee DeebleefjkeÀ ÒesjkeÀ ceeveuee Je
l³ee®³eeÜeje veweflekeÀ peerJevee®eer Je HejeLe&megKeJeeoe®eer mebieleer pegUJetve DeeCeueer.
yesbLe@ceves peer ®eej DevegMeemek esÀ meebefieleuesues Deensle leer MeejerefjkeÀ (YeeweflekeÀ),
jepekeÀer³e,meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ ner nesle. keÀceer -DeefOekeÀ ÒeceeCeele ner meJe&®e MeejerefjkeÀ DevegMeemekesÀ
nesle. keÀejCe MesJeìer ³ee Òel³eskeÀ yeeyeleerle megKe -ogëKe ns Meejeref jkeÀHeeleUerJejerue®e Deens. cnCetve efceuue
yee¿e DevegMeemekesÀ cnCelees Je l³eeJ³eefleefjkeÌlemeodmeodYeeJevee ns cenÊJee®es DeeblejerkeÀ DevegMeemekeÀ
mJeerkeÀjlees. melke=Àl³eeb®es meceeOeeve Je ogmJe©He nes³e. lesceeveefmekeÀmJe©Hee®es Je cnCetve®e DeefOekeÀ ÒeYeeJeer DeeefCe cenÊJee®es Deens.
meodmeodYeeJeves®es cenlJe O³eeveele IesTve®e yeìuejves leerme kesÀJeU DevegMeemekeÀ ve ceevelee veweflekeÀ
meJee&efOekeÀejer ceeveues Deens .munotes.in

Page 39

39DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1) efceuue®ee veerefleMeeñeer³e megKeJeeo mHeä keÀje.
2) efceuue®ee GHe³egkeÌleleeJeeo mHeä keÀje.
2.3.5 efceuue®³ee GHe³egkeÌleleeJeeoe®es Heefj#eCeë
efceuueves meebefieleuesu³ee Heefnu³ee ³egkeÌleerJeeoele `Meyome ec³ecetuekeÀ' leke&ÀoeskeÀejCe `pes Feq®íues peeles les Feq®íC³ee ³eesi³e Demeles' ns yejesyej Deens keÀe³e?Feq®íuesu³ee meJe&®e
ieesäer Demeleele keÀe? DeeHeCe JeeF&ì iees<ìeR®eer F®íe kesÀueer lej leer Feq®íC³ee ³eesi³e Demeles keÀe?
DeLee&le®e veener cnCetve efceuue ®es cele ³eesi³e Jeeìle veener. efceuueves megKe cnCepes®e Happiness Je
GHe³etkeÌlelee cnCepes Utility ³ee Meyoe®ee He³ee&³e cnCetve JeeHejuee Deens. cnCetve `megKe' ns®e Debeflece
O³es³e Deens Demes efceuue®escnCeves ³eesi³e efomeles. Demee DeLe& Iesleuee lej efceuue®ee megKeJeeo DeeefCe
G.E.cetj®³ee celeevegmeej GHe³egkeÌleleeJeeo ³eeceO³es leÊJeleë HeÀjkeÀ veener Demes Jeeìles.
efceuueves megKee®es Þesÿ -keÀefveÿ Demes ÒekeÀej kesÀues ns cetjuee iewj Jeeìles. Hejbleg
efceuue®³eeceveele `megKe' ³ee Meyoe®ee DeLe& Fä ieesäer®eer ÒeeHleer DeeefCe l³ee®eyejesyej DemeCeejs
meceeOeeve Demee neslee. l³eecegUs Fä ieesäer®³ee opee& ÒeceeCes l³eele HeÀjkeÀ Deme CesMeke̳e Deens.
megKe ner F®íe keÀjC³eeme ³eesi³e DeMeer ieesä Deens. ³ee efceuue®³ee celeeJej cetjves keÀ[e[tve
nuuee kesÀuee Deens. SKeeoer ieesä Ie[les cnCetve leer Ie[eJeer efkebÀJee leer ®eebieueer Deens. Demes l³eeletve®e
cetu³e efveDeeefCe l³ee®eer F®íe ³ee®ee mebyebOe lees[lee ³esCeej veener. Debeflece keÀu³eeCee®eer peer keÀuHevee keÀje³e®eer
l³eemeeþer ceeCemee®eer Òeke=Àleer efJe®eejele Iesleueer®e Heeefnpes cnCetve efceuue cnCelees l³eeÒeceeCes ceeCemee®³ee
Òeke=Àleerle `megKe' ne cenlJee®ee IeìkeÀ Deens. cnCetve keÀesCel³eener F®íe kesÀu³eeefMeJee³e Debeflece
keÀu³eeCee®eer keÀuHevee keÀMeer keÀjCeej?
megKee®eer F®íe keÀjCes ner lej ce eCemee®eer ÒeJe=Êeer Deens. cnCetve®e Òeeke=ÀeflekeÀ lekeÀe&Yeeme ne
leke&Àoes®eebieueer Deens ns efme× keÀjCes, yeg×eruee DeMeke̳e Deens. Demee®eefJe®e ej efceuueves meg×e ceeb[uee neslee.
l³ee®³ee celes Debeflece GefÎäeb®³ee ÒeMveeyeeyele mee#eele efme×lee oslee ³esCeej veener. cnCetve efceuueves
ceeCemee®eer GefÎäîes keÀesCeleer DemeeJeerle ³ee®ee efJe®eej kesÀuee. Demee efJe®eej keÀjleebvee efceuue®³ee
Meyoj®evesle keÀener efJemebieleer Demeu³ee lejer l³ee®³ee efJe®eeje®ee DeesIe yejesyej neslee.munotes.in

Page 40

40DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) efceuue®³ee megKeJeeoe®es Heefj#eCe mHeä keÀje.
2.5 meejebMe
nîetce®es veerefleMeem$e ns ÒeecegK³eeves DevegYeJeeJej, GHe³egkeÌlelesJej Je YeeJeveeJej DeeOeeefjle Deens.
lees efJeJeskeÀyeg×er®³ee efJe©× veener. Hejbleg efJeJeskeÀyeg×er nîee veweflekeÀ ke=ÀleeRvee Òesjerle keÀjerle veener Demes lees
ceevelees. efJeJe skeÀ yeg×er ner efJekeÀejeb®eer oemeer Demeles Demes lees ceevelees. ceeCemeebvee mJeefnle DeeefCe
meceepeefnle meeOeC³eemeeþer pes pes keÀjCes ³eesi³e Jeeìles, les l³ee®³ee YeeJeveeb®³ee DevegIesle Demelees. l³ee®³ee efJekeÀ ejebefve cnCepes®e GlkeÀì YeeJeveebveer Òesefjle nesGve lees ke=Àleer keÀjlees. nîetce®eer
efveleerefJeÒekeÀej Deensle pes meodiegCe mJele:ÒeJ e=Êeerves Demeleele. HejefnlewJee, efHele=Jeelmeu³e l³eebvee vewmeefie&keÀ meodiegCe
cnCeleele, lej mecelee, v³ee³e ³eemeejKes meodiegCe pes meceepeefnleemeeþer DeeefCe meceepemJeemL³eemeeþer
DeeJeM³ekeÀ Deens l³eebvee ke=Àef$ece meodiegCe cnCeleele.
keÀebì®ee `efveªHeeefOekeÀ DeeosMee'®ee efve³ece meeJe&osefMekeÀ, efveªHeeefOekeÀ, DeefveJee³e& Je DevegYeHetJe&
mJeªHee®ee Demetve Òe%esceO³es Devegm³etle Demelees. l³ee®eer pejer mHeä peeCeerJe meJe&meeceev³e ceeCemeeuee
vemeueer lejer lees ³ee efve³ecee®ee oeJee ceev³e keÀjlees. ³ee efve³eceeves l³ee®es veerefleefJenesle Demeleele Je lees l³ee®³ee Fäeefveäles®³ee efveCe&³ee®ee iecekeÀ Je ceeHe efkebÀJee efvekeÀJ³ekeÌleer Je meceepee®³ee mecem³eebceO³es Deves keÀ IeìkeÀ cenlJeHetCe& YetefcekeÀe Heej Hee[le Demeleele
³ee IeìkeÀebceO³es cenlJee®ee IeìkeÀ cnCepes DeefOekeÀej Je keÀle&J³ee®eer ³eesi³e peeCeerJe Je l³eeb®es DeeJeM³ekeÀ
l³ee HeefjefmLeleerveg©He Dee®ejCe nes³e. Òel³eskeÀeuee DeeHeues peerJeve HeefjHe tCe&yeveefJeC³eemeeþer FlejebJej
DeJeuebyetve jneJes ueeieles. ns DeJeuebefyelJe J³eeqkeÌle®³ee pevceeHeemetve les ce=l³et®³ee MesJe쮳ee #eCeeHe³e¥le
Demeles. DeeHeu³ee mecem³eebceOetve yeensj ³esC³eemeeþer DeeHeCeebme Flejeb®³ee menkeÀe³ee&®eer DeeJeM³e keÀlee
Demeles. HeCe DeMee JesUsme l³eeves ns osKeerue ue#eele þsJeues Heeefnpes keÀer, Flejebvee l³eeb®³ee De[®eCeerle
ceole keÀjCes ns DeeHeues keÀle&J³e Deens.
keÀle&J³e ns keÀjeJes®e ueeieles. efMeJee³e keÀle&J³e keÀjle Demeleebvee lesLes HejleHe sÀ[er®eer DeHes#ee
þsJee³e®eer vemeles. Lees[ke̳eele Deieoer efvejHes#e YeeJevesves Òel³eskeÀeves DeeHeu³ee peerJeveeleerue keÀle&J³es Heej
Hee[ueer Heeefnpesle. ne®e cegÎe Fc³eev³egSue keÀebì ³ee pece&ve leÊJeJesl³eeves DeeHeu³ee veerefleceerceebmesme mH eä
keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. lemes®e YeieJeodieerlesleerue efvekeÀle&J³eeMeer efveie[erle Deens. keÀcex keÀjleebvee HeÀuee®eer DeHes#ee ve þsJelee `F&éejeLe&' keÀle&J³es keÀjeJeer ner
ieerles®eer Òec egKe veweflekeÀ efMekeÀJeCe Deens.munotes.in

Page 41

41megKeJeeo ner SkeÀ veerefleMeeñeer³e O³es³eeb®eer Je cegu³eeb®eer ceerceebmee keÀjCeejer GHeHeÊeer Deens.
ceeveJee®³ee Dee®ejCee®ee ®eebieuee JeeF&ìHeCee ne ke=Àleer®³ee HeefjCeeceeb®³ee megKeogëKeelcekeÀ mJe©HeeJej
DeJeuebyetve Demelees Demes meebieCeeN³ee veerefleceerceebmesuee megKeJeeo Demes cnCeleele. megKee®es oesve ÒekeÀej
He[leele 1) ceevemeMeeñeer³e megKeJeeo 2) veerefleMeeñeer³e megKeJeeo.
veerefleMeeñeer³e megKeJeeoe®es oesve ÒekeÀej He[leele.
1) mJe -megKeJ eeo
2)HejmegKeJeeo/HejeLe& megKeJeeo.
veweflekeÀ megKeJeeoer GHeHeÊeervegmeej Òel³eskeÀeves DeefOekeÀeefOekeÀ megKe efceUJeeJes ns lelJe ceev³e kesÀues
lej Demes DeefOekeÀeefOekeÀ megKe keÀesCee®es? megKe cnCepes MeeefjefjkeÀ megKe veJns lej megKe cnCe pes ef®eÊee®es
meceeOeeve Je Deelc³ee®ee mebleesF&éeje®³ee ef®ebleveeletve efceUCeejs megKe ns Fbefê³eebHeemetve efceUCeeN³ee megKeeHes#ee Þes<þ Demeles.
meceäer®es megKe veerefle®es O³es³e cnCetve mJeerkeÀejC³eele Je lemes®e megKee megKeeceOeer ue ÒekeÀej Yeso ceev³e
keÀjC³eele efceuueves megKeJeeoeuee efveef½ele®e Òeefleÿe efceUJetve efoueer HeCe SkeÀ megmebiele veweflekeÀ lelJe%eeve
cnCetve l³ee®es SketÀCe cele cee$e mJeerkeÀejlee ³esle veener.
2.6 efJeÐeeHeerþer³e efoIeexÊejer ÒeMve
1) keÀebì®ee efve©HeeefOekeÀ DeeosMee®ee efme×eble meefJemlej mHeä keÀje.
2) keÀebì®es efve©HeeefOekeÀ DeeosMe meebietve l³ee®es cegu³eceeHeve keÀje.
3) keÀebì®es veerefleMeeñe mHeä keÀªve, keÀebì®es efve©HeeefOekeÀ DeeosMee®es efme×eble mHeä keÀje.
4) yesbLe@ce®³ee veerefleMeeñeer³e megKeJeeoe®es meefJemlej efJeJes®eve keÀje.
5) megKeJeeo cnCepes keÀe³e? veerefleMeeñeer³e megKeJeeo mHeä keÀje.
6) mJeeLe& Je HejeLe& megKeJeeo meefJemlej mHeä keÀje.
7) efìHee efuene.
1) meesHeeefOekeÀ DeeosMe
2) keÀebì® es efve©HeeefOekeÀ DeeosMe
3) meesHeeefOekeÀ Je efve©HeeefOekeÀ DeeosMeeleerue HeÀjkeÀ
4) meledmebkeÀuHe
5) mJeeLe& megKeJeeo
6) HejeLe& megKeJeeo
7) veerefle®eer DevegMeemekesÀ
8) megKee®eer HeefjceeCes.
munotes.in

Page 42

42IeìkeÀ -3
He³ee&³eer veerefleMeeðeer³e GHeHeʳee
(ALTERNATIVE ETHICAL THEORIES)
(m$eerJeeoer efveefleMeeðe Je DeefmlelJeJeeoer veerefleMeeðe)
IeìkeÀ j®evee :
3.0 GefÎäîes
3.1 ÒemleeJevee
3.2 meble Deieefmleve He³ee&³eer veweflekeÀ GHeHeÊeer
3.3. ðeerJeeoer veerefleMeeðe -ke@Àjesue efieueerieve
3.3.1 eEueieYeso -efveëHe#eHeeleer Heg©3.3.2 mJe -Òeeflecee Heg©3.3.3 ðeer®³ee veweflekeÀ efJekeÀemee® ³ee DeJemLee ceevemeMeeðeer³e ¢äerkeÀesve
3.4.4 kegÀCee®eer keÀeUpeer keÀjlee ?
3.5.5 cetu³eceeHeve
7.4 DeefmlelJeJeeoer veerefleMeeðe efpeve Hee@ue mee$e&
3.4.1 DeefmlelJeJeeo cnCepes keÀe³e ?
3.4.2 mee$e&®es DeefmlelJeJeeoer veerefleMeeðe.
3.4.3 efveJe[er®es mJeeleb$³e (Freedom of choice)
3.4.4 kegÀÞe×e (oebefYekeÀlee Bad faith)
3.4.5 DemelesHeCee DeeefCe vemelesHeCee (Being and nothingness )
3.4.6 cetu³eceeHeve
3.5 meejebMe
3.6 efJeÐeeHeerþer³e efoIeexÊejer ÒeMve
3.0 GefÎäîes
1) meble Deieefmleve ³eeb®eer He³ee&³eer veweflekeÀ GHeHeÊeer mecepetve IesCes.
2) l³eebveer ceeb[uesueer veereflelelJes keÀMeer Oecee&efOeef<þle Deensle les leHeemeCes.
3) DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue Hee½eel³e ðeerJeeoer veerefleMeeðee®es DeekeÀueve keÀ©ve I eslee ³esF&ue.
4) eEueieYeso, YeeJeyebOe eEkeÀJee DeemLee DemeCeeN³ee ðeer³ee, ðeer®eer mebyebOelee, ðeer³eeb®ee veweflekeÀ efJekeÀeme
(Moral development) ³eeb®ee lemes®e ðeerJeeoer veerefleMeeðe®ee (Feminist
Ethics) DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 43

435) DeefmlelJeJeeo cnCepes keÀe³e? ner efJe®eejmejCeer mecepetve IesCes.
6) mee$e&®es DeefmlelJeJeeoer veerefleMeeðe peeCetve IesCes.
3.1 ÒemleeJevee
Hee½eel³e osMeele ðeer cegkeÌleer®³ee Je ðeer Heg©ÒekeÀej®es leeeqÊJekeÀ efme×eble DeveskeÀ efJe®eejJebleeveer ceeb[ues. l³eeletve ðeerJeeoe®eer DeveskeÀ ©Hes Heg{s Deeueer.
l³eeleerue®e SkeÀ ©He cnCepes ðeerJeeoer veerefleMeeðe nes³e. ðeerJeeoer veerefleMeeðe ner efJe®eejmeCeer iesu³ee oesve
oMeke ÀeHetJeea Go³eeuee Deeueer. ner efJe®eejmejCeer DecesefjkeÀve ðeeruesefKekeÀe Je ceevemeMeeðee®³ee ÒeeO³eeefHekeÀe
Þeerceleer ke@Àjesue efieueerieve ³eebveer ceeb[tve l³ee®ee HegjmkeÀej kesÀuee. ðeer³eeb®eer veweflekeÀ efJe®eejebceOeerue þUkeÀ
JewefMeäîes keÀesCeleer ns meebietve YeeJeyebOee®es (DeemLes®es) veerefleMeeðe (Ethics of care) cnCetve
ðeerJeeoer veerefleMeeðee®es peesjoej meceLe&ve keÀ©ve ðeer Heg©efJemeeJ³ee MelekeÀe®³ee ÒeejbYeer meÊeeMeeðeeuee Je ef®eodJeeoer leÊJe%eeveeuee efJejesOeerDemes DeveskeÀ
efJe®eej ÒeJeen efvecee&Ce Peeues. ³ee Jew®eeefjkeÀ ÒeJeenebveer leÊJe%eevee®³ee DeY³eemeeueeveJeerve ¢äerkeÀesve efoues.
³eele ÒeecegK³eeves leeefke&ÀkeÀ Òel³e#eeLe&Jeeo, efJeMuesDeefmlelJeJeeo ¿ee efJe®eejÒeCeeu³ee nesle. ³ee efJeefJeOeefJe®eejÒeCeeu³eebHewkeÀer DeefmlelJeJeeo ner meÊeeMeeðeeuee
efJejesOeer DeMeer efJe®eejÒeCeeueer Deens. ³eeefJe®eejÒeCeeueer®ee HegjmkeÀej efkeÀkexÀieeo&, keÀecet ³eemHem e&, ceeMexue,
ne³e[siej Je mee$e& ³eeleÊJeJesl³eebveer kesÀuee. les DeefmlelJeJeeoer leÊJe%e cnCetvener DeesUKeues peeleele.
l³eebveerceeveJee®³ee DeefmlelJee®ee ÒecegKe efJe®eej ceeb[uee. DeefmlelJe Je meejleÊJe ³eeb®³eele Yeso
keÀ©veceeveJeer DeefmlelJee uee keWÀêmLeeveer ceevetve, ceeveJeer mecem³eebkeÀ[s HeeneC³ee®ee DeefmlelJeJeeo neSkeÀ
veefJeve ¢äerkeÀesve l³eebveer efouee. efJeMesceeveJeleeJeeo Je Flejner DeveskeÀ ûebLe efuentve l³ eebves DeefmlelJeJeeoerveerefleMeeðee®es efJe®eej ceeb[ues. ðeerJeeoer
veerefleMeeðe Je DeefmlelJeJeeoer veerefleMeeðe ³ee oesveDeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue veerefleMeeðeer³e GHeHeʳee Demetve
l³eeb®ee DeY³eeme DeeHeCe ³ee ÒekeÀjCeelekeÀjCeej Deensle.
3.2 m eble Deieefmleve He³ee&³eer veweflekeÀ GHeHeÊeer
meble Deieefmleve (meve 354 -meve 430)
meble Deieefmleve, ns ef¸eM®eve peieleeceOeerue SkeÀ HeÀej ceesþs Oece& Jesles Je lelJe%e nesles.
HeeefM®eceel³e ef¸eM®eve mebmke=ÀleerJej lemes®e ceO³e³egieerve HeeM®eel³e lelJe%eeveeJej l³eeb®ee Del³eble ÒeYeeJe
He[uesuee efomelees. l³eeb®³ee efJeHegue uesKeveeHewkeÀer “City of God” Je“Confessions” ns ûebLe
efJeMesmeble Deieefmleve ³eebvee keÀe³ece Òee®eerve Je ceO³e³egefieve lelJe%eeveeceOeerue ogJee mecepeC³eele ³esles.
Òee®eerve keÀeUeleerue DeefYepeele ûeerkeÀ lelJe%eeve lemes®e ÒeecegK³eeves HuesìesÊej efJe®eejOeeje l³eebveer
ceO³e³e giee®³ee meg©Jeeleer®³ee keÀeUele Oece&lelJe%eeveele DeeCeueer. DeveskeÀ efJe®eejJebleeb®³ee celes les pemes
Oece&JesÊes cnCetve Þes<þ nesles leÜle®e les SkeÀ mJeleb$e lelJeoeMe&efvekeÀner nesles. DeLee&le l³eeb®eer mebHetCe&
pe[CeIe[Ce ner ef¸eM®eve ³egie eceOeerue Demeu³eeves l³eeb®³ee lelJe%eevee®eer HeeUscegUs ner kegÀþsvee kegÀþs
ef¸eM®eve Oeeefce&keÀ efJe®eejeceO³es ©peuesueer Dee{Uleele.munotes.in

Page 44

44ceeCemee®es F®íe mJeeleb$³e, ceeveJeer GlHeÊeer, ceeveJeer veweflekeÀlee, ³ee efJeef¸eM®eve efJe®eej, ³ee meJee¥®eer, meble Deieefmleve ³eebveer megboj meebie[ IeeueC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens Je
l³eecegUs®e l³eeb®es veweflekeÀ efme×evle efvejeUs þjleele. ©{eLee&ves Òee®eerve, DeJee&®eerve, megKeJeeoer Je
keÀle&J³eJeeoer, DeMeer keÀesCeleer®e efye©oeJeueer l³eeb®³ee leÊJe%eeveeuee ueeJelee ³esle veener. cnCetve®e l³eeb®³ee
veerefleMeem$ee®ee efJe®eej DeeHeCe He³ee&³eer veerefleMeem$e cnCetve keÀjlees.
yee@veer keWÀì ³eeb®³ee celes, meble Dee@memìerve, ³eeb®³eemeeþer veerefleMeem$e cnCepes ot mejs eflemejs
keÀenerner vemetve ceeveJeer Þes³emee®ee, Iesleuesuee JesOe Deens. DeMee SkeÀe lelJee®ee MeesOe p³eecegUs meJe&
ceeveJepeele megKeer nesT MekesÀue.
meble Deieefmleve ³eeb®³ee keÀeUele lelJe%eevee®es ÒeecegK³eeves 3 Yeeie nesles. veerefleMee m$e, YeeweflekeÀ
Meem$e Je leke&ÀMeem$e. Lees[ke̳eele `efMeJe', `megboj' Je `mel³e' nîee cetu³eeb®ee MeesOe SketÀCe lelJe%eeve
keÀjle nesles. ef¸eM®eve Oecee&®³ee pe[CeIe[Ceer®³ee keÀeUeceO³es DeveskeÀ veweflekeÀ lelJes lemes®e efveye¥Oe ceeb[ues
iesues ( pemes keÀer meJe&®e Oecee¥ceO³es Demeleele) Hejbleg ef¸eM®eve veerefleMeem$e ÒeLece ceeb[C³ee®ee ceeve meble
Deieefmleve ³eeb®ee Deens. Huesìesves ceeb[uesues DeelcelelJe l³eebveer ef¸eM®eve Oece&%eeveeMeer pees[tve Iesleues
Deens. ÒeLece®e Del³eble mJe®íH eCes l³eebveer ne efJe®eej ceeb[uee keÀer ceveg<³ee®es Kejs mJeªHe ns yeewef×keÀ -
DeeeflcekeÀ Deens. lemes®e Mejerj ns DeeeflcekeÀ GVeleer®es efveJJeU yee¿e meeOeve Deens.
Heg{s peeJetve meble Deieefmleve ³eebveer DeMeer ceeb[Ceer kesÀueer keÀer, ceveg<³ eeuee melele megKee®ee O³eeme
ueeieuesuee Demelees. ceveg<³ee®es megKe Kejs cnCepes ce=l³eg veblej F&MJejemeer leo©He nesC³eele meeceeJeues
Deens. cnCetve®e ¿ee YeeweflekeÀ peerJeveele ceveg<³eeves YeeweflekeÀ osefnkeÀ megKeeb®³ee ceeies ve OeeJelee kesÀJe U
DeelcemegKee®ee O³eeme Iesleuee Heeefnpes. Jew®eeefjkeÀ meebmke=ÀeflekeÀ, DeeeflcekeÀ, Jele&CegkeÀerJej DeefOekeÀ Yej
efouee Heeefnpes cnCetve®e ³eeHeg{s SkeÀ HeeTue peeJetve Dee@ieefmleve Je ef¸eM®eve peie Demes ceevet ueeieues efkeÀ
YeeweflekeÀ megKes ner kesÀJeU keÀceer opee&®eer Demeleele Demes veJns lej leer Deelcees×eje®³ee Jeeìsleues HeÀej ceesþs
De[LeUs yevet MekeÀleele.
ûeerkeÀeb®³ee `³egef[ceesefveefmìkeÀ' efJe®eejeuee Devegme©ve meble Dee@ieefmleve ³eebveer `ceeveJeer megKeeuee'
keÀu³eeCeeuee Je Meebleeruee, l³eeb®³ee efveleerMeem$eeceO³es ceO³eJeleea mLeeve efoues.
Dee@ieefmìve®³ee veerefleefme×evle meesH³ee YeeDeeoce cnCepes F&MJeje®³ee Heefnu³ee cegueeves DeeHeu³ee efHel³ee®eer, mee#eele F&MJeje®e er Dee%ee
Heeueve ve kesÀu³eecegUs l³ee®³ee MeerjeJej, keÀe³ece®es HeeHe Deeues Deens. lees®e HeeHee®ee Yeej Deeoce®³ee
Òel³eskeÀ DeHel³ee®³ee cnCepes legce®³ee Deece®³ee meieUîeeb®³ee MeerjeJej Deens Je cnCetve®e l³ee®es Je DeeHeues
peerJeve, og:Ke owv³e, ³eebveer Jes{uesues Deens. ¿ee meJee¥letve kesÀJeU F&MJej DeeHeueer megìkeÀe keÀ© MekeÀlees.
¿ee megìkesÀmeeþer ceveg<³eeuee SkeÀ iees<ì keÀjeJeer ueeieCeej Deens Je leer cnCepes, F&MJeje®³ee Heefnu³ee
Dee%es®es `F&MJejeJej Òesce keÀje' kesÀuesues efJevee Mele& Heeueve, DevegmejCe. pes ns keÀjleele, keÀ© MekeÀleele,
kesÀJeU l³eeb®ee DeeefCe l³eeb®ee®e G×ej F&MJej keÀjlees. DeLee&le ³eele kegÀþslejer ceeCemeeb®³ee HeeHe / HegC³e,
MegYe / DeMegYe efveJe[ keÀ© MekeÀCeeN³ee F®íe mJeeleb$³ee®ee yeUer peelees.
meble Dee@ieefmìve ³eeb®eer meJe&meeOeejCe efveefleMeem$eeceOeerue 2 ie=nerlekeÀeb®³ee yeeyeleerle SkeÀ
Jeeke̳elee Dee{Ules. leer cnCepes.munotes.in

Page 45

451) meJe& ceeveJe meowJe megKee®ee MeesOe Iesle Demeleele.
2) keÀener YeeweflekeÀJeeefo ceeCemes ceuee Jeeìsue lem eb Jeeiele jenCes, ³eebme ®egketÀve megKe mecepeleele. meble
Dee@ieefmìve ³eeb®³ee celes, F&MJejeJej efveefmmece, efJeveeMele& Òesce keÀjCes ne®e SkeÀcesJe megKeÒeeHleer®ee ceeie&
Deens. YejHetj mebHeÊeer Demeuesuee ceveg<³e ceveeletve Dele=Hle Demesue lej lees megKeer vemelees. mebHeÊeer JeeF&ì
vemeles. HeCe kesÀJeU mebHeÊeeruee megKe mecepeCes, ner megKeeefJeDeLee&le®e meWì Dee@ieefmìve ¿eeb®³ee veerefleefme×ebleeJej DeveskeÀ peCeebveer efJeefJeOeebieer ìerkeÀe kesÀueer
Deens.
Goe. DeeHeu³ee megKe keÀu³eeCeemeeþer F&MJejeJej Òesce keÀjCes efkeÀleHele ³eesi³e Deens? efMeJee³e pesJne
DeeHeCe (Commandments) ®es Dee% eeHeeueve keÀjC³eele `F®íemJeeleb$e' Gjles keÀe? ne ner
veweflekeÀ ¢<ìîee Del³eble cenÊJee®ee ÒeMve þjlees. keÀejCe F®íe mJeeleb$³e ne mebHetCe& veerefleceÊes®ee,
veerefleJele&CegkeÀer®ee ieeYee / Hee³ee Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) Òee®eerve û eerkeÀ veerefleMeem$ee®eer meebie[, meble Dee@ieefmìve ³eebveer ef¸eM®eve Oece&Meem$eeMeer keÀMeer
Ieeleueer Deens.
2) meble Dee@ieefmìve ³eeb®ee veerefleefme×eble efJe3.3 ðeerJeeoer veerefleMeeðe -ke@Àjesue efieueerieve (FEMINIST ETH ICS)
DeeOegefvekeÀ keÀeUele ðeerpeerJevee®³ee DeveskeÀ Debieeveer meebieesHeebie efJe®eej yegef×JeeoerefJe®eejJeble
keÀjerle Deensle. meceepeele ðeer³eebefJeíU, yeueel keÀej, m$eer Ye´tCenl³ee F. meeceeefpekeÀ mecem³eeYes[meeJeleele. ðeercegkeÌleer®eer mecem³ee,
eEueieYeso, efJeefJeOe #es$eeleerue ðeer³eeb®es mLeeve JeYetefcekeÀe, ðeerHeg©efJeefJeOe Debieeveer ðeerJeeoer DeeHeu esefJe®eejcebLeve keÀjerle Deensle. `ðeerJeeoer veerefleMeeðe' ner DeeOegefvekeÀ
efJe®eejOeeje iesu³ee oesveoMekeÀeHetJeea Go³eeme Deeueer. ner efJe®eejÒeCeeueer DecesefjkeÀve ðeeruesefKekeÀe Je
ceevemeMeeðee®³eeÒeeO³eeefHekeÀe Þeerceleer ke@Àjesue efieuee rieve ³eebveer ÒeYeeJeerHeCes ceeb[ueer. ke@Àjesue efieueerieve
³eebveer1982 ceO³es ``efJeefYeVe DeebleefjkeÀ DeeJeepe'' ³ee ûebLeeleðeerJeeoer veerefleMeeðee®es ÒeYeeJeerHeCes
meceLe&ve kesÀues. ke@Àjesueefieueerieve ³eeb®ee pevce F.me. 1936 ceO³es Decese fjkesÀle Peeuee. l³ee nejJe[&
efJeÐeeHeerþeleceevemeMeeðe Je efMe#eCeMeeðee®³ee ÒeeO³eeefHekeÀe nesl³ee. l³eebveer ðeer³eeb®ee veweflekeÀ
efJe®eejeb®eeefJekeÀeme nesC³ee®es þUkeÀ JewefMeäîe efJeMeo kesÀues. veelesmebyebOe pees[C³ee®eer DeemLee
eEkeÀJeeYeeJ eyebOe ns þUkeÀ JewefMeäîe meebietve m$eerJeeoer veerefleMeeðeele mHeä kesÀues. l³eebveer YeeJeyebOee®esJee
DeemLe®es veerefleMeeðe ³eeJej DeefOekeÀ ue#e keWÀefêle kesÀues. eEkeÀyentveeðeerJeeoer veerefleMeeðee®es meceLe&ve kesÀues
DeeefCe m$eer Heg©

Page 46

463.3.1 eEueieYeso -efve:He#eHeeleer Heg©iesu³ee DeveskeÀ MelekeÀebHeemetve veweflekeÀ efme×ebleJeeoer oesve ÒecegKe cetu³eebyeÎueyeesueleebvee
efomeleele. leer oesve cetu³es cnCepes v³ee³e Je Òesce nesle. Þes³eme, ³egkeÌle, keÀu³eeCe,efveCe&³e Je GHe³egkeÌlelee ³ee
veweflekeÀ mebkeÀuHeeveebceO³es Deepe DeveskeÀ yeoue HeneJe³eeme efceUleele.Þeerceleer efieueerieve ³eebveer ðeer³eeb®³ee
efJeefYeVe DeeJepeeb®e er DeesUKe keÀ©ve osC³eemeeþer `YeeJeyebOe'(DeemLee -DeeHeguekeÀer) ³eemeeþer carene Fbûepeer
Meyo GHe³eesieele DeeCeleele. efieueerieve®³eeceles peyeeyeoeje®eer peeCeerJe ns JeemleJe mJeerkeÀe©ve ³ee
peieeleerue efJeefJeOe mecem³eeb®ee Jeog:Keeb®ee veeMe keÀjlee ³eslees. DeeHeCe pesJne peyeeyeoejer eEkeÀJee v³ee³e ns
Meyo JeeHejlees lesJneceeCemeekeÀ[tve keÀener ®egkeÀer®es ke=Àl³e Peeues lej l³eeuee DeeHeu³ee ke=Àl³eeyeÎue
DeHejeOeerDemeu³ee®es Jeeìles. Hejbleg YeeJeyebOe Jee DeemLee DemeCeeN³ee ðeer³ee F lejeb®eer og:Kes Jee
Jesoveemecepetve l³ee Flej ðeer³eeb®³ee og:Keeb®ee GHeMece keÀjC³eemeeþer DeeHeguekeÀerves Jee cecelesves
ue#eIeeueleele. p³ee ðeer³ee keÀener®e ve keÀjCeeN³ee cnCetve l³ee mJele:®e peyeeyeoej Demeleele.ke@Àjesue
efieueerieve DeeHeu³ee `efJeefYeVe DeebleefjkeÀ DeeJeepe' (In a different Voice) ³eeûebLeele keÀener
veweflekeÀ mebkeÀuHeveeb®ee GneHeesn keÀ©ve, v³ee³e, keÀle&J³e, nkeÌkeÀ Je DeefOekeÀej ³eeveweflekeÀ mebkeÀuHeveeb®ee
efJe®eej ðeer³ee keÀMee ÒekeÀejs keÀjleele ns ÒeYeeJeerHeC es ceeb[leele.efieueerieve®³ee celes mJeÒeeflecee (Self
Image) ¿ee v³ee³e Je YeeJeyebOe ³ee mebkeÀuHeveebveeveweflekeÀ efveCe&³e IesC³eemeeþer DeeOeejYetle þjleele.
l³eebveer HeefjceeCeelcekeÀ Je iegCeelcekeÀmebyebOeeJej DeeOeeefjle YeeJeyebOe (DeemLee) ef Je(Ethics of care) DeeefCe v³ee³ee®es veerefleMeeðe (Ethics of Justice) Demee Yeso mHe<ì
kesÀuee. J³eeqkeÌle®es nkeÌkeÀJee DeefOekeÀej, keÀe³eÐeeHeg{s meJe& meceeve, efve:He#eHeeleer KesU ner veweflekeÀ O³es³es
J³eeqkeÌleefvejHes#ecnC etve meeO³e keÀjeJe³ee®eer Demeleele.
3.3.2 mJeÒeeflecee : -
Heg©Deecebef$ele keÀ©ve DeeHeu³ee mJelJeÒeeflecesefJel³eebvee Heg{erue GÊejs ðeer³eebkeÀ[tve®eSskeÀeJe³eeme efceUeueer. ³eeefJePeeu³ee, lej keÀenerðeer³ee De[KeUle yeesuele nesl³ee lej keÀener ðeer³ee SkeÀ$eerleefjl³ee
mJelJeÒe eflecesefJeneslee. ³eeðeerJeeoer ¢äerkeÀesveele DeesUKe Je peJeUerkeÀlee ³eeb®ee Òeeflemeeo Heg{erueÒeceeCes efometve Deeuee.ðeer
ner DeeHeu³eeceO³es SkeÀ ce elee, SkeÀ cegueieer, SkeÀ efÒe³emeer (ÒesceerkeÀe), SkeÀ cew$eerCe DeMeemebyebOeles efJeyeesueleele. ðeer³ee ³ee ÒeecegK³eeves veelesmebyebOee®es JeCe&ve keÀjleele. ³ee GueìHeg©yeesueleele. `ceer' Demee MeyoÒe³eesie keÀ©ve ef JeueieleeoMe&efJeleele. les DeelcekeWÀêer Demeleele. Heg©DeeHeu³eeuee efceUeuesu³ee ³eMee®es iecekeÀJ³eeqkeÌleiele HeeleUerJej Flejebvee mJele:Heemetve JesieUs®e
mecepeleele. Heg©ðeereEueieer Je HegeEueieer mJeÒeeflecee¿ee YeeefkeÀle Jee keÀHeesuekeÀefuHele keÀuHeveebmeejK³ee Deensle.
efieueerieve®³ee celes Heg©Demeleele. meeO eejCeHeCes Òeew{ Heg©peJeUerkeÀlee vemeles. ³eeGueì ðeer³eebceO³es DeveskeÀebMeer DeeHeguekeÀer JeepeJeUerkeÀlee keÀjC³ee®ee keÀue
DeefOekeÀ Demelees. DeveskeÀ keWÀêeMeer Jee mebIeìvesMeer l³ee mebHekeÀe&lejentve peJeUerkeÀlee Ie[Jetve DeeCeleele.
veelesmebyebOe pees[C³ee®ee keWÀêJeleea ¢äerkeÀesveðeer³eebceO³es Demeu³eeves mecetne®³ee keÀe³ee&le efcemeUleele. l³ee
mecetneuee SkeÀef$ele Oe©veþsJeleele Je DeeHeguekeÀerves ue #e Ieeuetve Flejebmeeþer HejerÞecener keÀjleele.munotes.in

Page 47

47efmeieceb[ ÖeÀe@F&[ ³ee ceevemeMeeðe%eeves J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀemee®eer c eveesueQefiekeÀGHeHeÊeer ceeb[ueer.
ceveesueQefiekeÀ efJekeÀemee®³ee mene DeJemLeebHewkeÀer eEueieJeleea DeJemLesle (3 les 6Jecegueeb®ee ueQefiekeÀ efJekeÀeme keÀmee neslees? cegueebvee ueQefiekeÀYesokeÀmee mecepelees? ns ÖeÀ e@F[ves meebefieleues.
efieueerieve ¿ee ÖeÀe@F&[ves meebefieleuesu³ee eEueieJeleeaDeJemLes®³ee Het{sner peeTve ueQefiekeÀ Yesoe®³ee peeCeerJee
cegueebcegueeRceO³es Je le©Cele©CeerceO³eskeÀMee efJekeÀmeerle nesleele ns mHeä keÀjleele. Heg©efJeueie efomeleele. lej ðeer³eeFlejebMeer mebyebOe pees[C³ee®ee efJe®eej keÀjleele. eEueieYeso ne ÒeecegK³eeves
kegÀceejebceO³es efometve³eslees. le©Ce ðeer Je Heg©eEueieYesoDeesUKe Je vewefle keÀ efveCe&³e IesC³ee®eer peyeeyeoejer ³esles. kegÀceejJe³eerve cegues mJele:uee mJeleb$e
JemJee³eÊe mecepelees. lesJne l³ee®³eeefþkeÀeCeer v³ee³ee®eer SkeÀ veweflekeÀ HeefjHekeÌJelee efJekeÀmeerlenesles. lees
mJele:keÀ[s mJee³eÊe cnCetve Henelees. ³ee Gue ì kegÀceejJe³eerve cegueer mJele:uee YeeJeyebOe(DeemLee) efJeDeMee peyeeyeoejerves FlejebMeer mebyebOelesves Jee mebueivelesvesHeneleele. cecelee/DeeHeguekeÀer þsJeleele.
3.3.3 ðeer®³ee veweflekeÀ efJekeÀemee®³ee DeJemLee SkeÀ ceevemeMeeðeer³e ¢äe rkeÀesve: -
ceevemeMeeðe%eebveer J³eeqkeÌle efJekeÀemeeleerue veweflekeÀ Je yeewef×keÀ efJekeÀemee®ee DeY³eemekeÀ©ve
l³eebveer Demee efveDe³eesi³e Demeu³eecegUs Heg©efieueerieve ¿ee nejJe[& efJeÐeeHeerþele uee@jsvme keÀesnueyeie& ³eeb®esmenkeÀejer cnCetve Je ÒeeO³eeefHekeÀe cnCetve
keÀe³e&jle nesl³ee keÀesnueyeie&ves met®eefJeuesu³ee veweflekeÀefJe®eejeb®³ee efJekeÀemeeleerue DeJemLee Je meebefieleuesu³ee
efme×eble keÀuHeves®es veweflekeÀ ÜbÜ (HYPOTHETICL MORAL DILEMMA) ³eeb®ee
efieueerieveves DeY³eeme keÀ©veðeer³eeb®ee veweflekeÀ efJe®eej Òeef¬eÀ³es®ee efJekeÀeme keÀ mee neslees ³eeJej Yej efouee.
keÀesnueyeie& ³ee ceevemeMeeðe%eeves veweflekeÀ efJe®eejefJemeebefieleu³ee. ³ee®es efJeJes®eve Heefnu³ee ÒekeÀjCeele kesÀuesues Deens.
1) HetJe& meebkesÀeflekeÀ vewe flekeÀ HeeleUer (Preconventional Morality)
2) meebkesÀeflekeÀ veweflekeÀ HeeleUer (Conventional Morality)
3) meebkesÀeflekeÀesÊej veweflekeÀ HeeleUer (Post Convention Morality)
3.3.4 kegÀCee®eer keÀeUpeer keÀjlee ?
keÀesnueyeie&®³ee veweflekeÀ efJekeÀ emee®³ee Jejerue leerve ÒecegKe DeJemLeeb®es Òee©He (cee@[sue) IesTve
efieueerieveves l³eeJej ìerkeÀe kesÀueer Je ðeerJeeoer efveefleMeeðee®es Jee YeeJeyebOe (DeemLee) efJeveerefleMeeðee®es leerve ¢äerkeÀesve ceeb[ues.keÀesnueyeie& Heg©efieueerieve ðeer®³ee veweflekeÀefJekeÀemeeJej Yej osles. efieueerieveves ðeer®³ee veweflekeÀ efJekeÀemee®³ee leerve DeJemLee
meebefieleu³ee.l³ee Heg{erueÒeceeCes -
1) ÒeejbefYekeÀ peerJeveekeÀ[tve J³eeqkeÌleiele peieC ³eekeÀ[s :
³ee DeJemLesle ðeer³ee SkeÀ peerJee®eer nl³ee cnCetve mJele:ceO³es MeesOeleele. ³eeÒeefleketÀue peieele
l³ee mJele: SkeÀekeÀer Deensle Demes l³eebvee Jeeìles. 18 JeieYee&efJeDenbkesÀêJeeoer efJe®eejeuee efieueerieveves veweflekeÀ Metv³eJeeoDemes cnìues Deens. KejesKej ³ee ðeeruee keÀe³e nJes
Demeles, ³eeefveJe[efJenJesDeens. DeMee cnCeCeeN³ee ðeeruee ceuee ieYee&®eer keÀeUpeer I³eeJe³ee®eer Deens Demes cnCeleele. ³esLesveJeerve
pevceeuee ³esCeeN³ee veJepeele DeYe&keÀe®³ee mebyebOee®ee DeLe& DeefYeÒesle Deens .munotes.in

Page 48

482) Deelcel³eeie SkeÀ ®eebiegueHeCee (Goodness as self -sacrifice):
m$eer®eer veweflekeÀlee ner keÀesnueyeie&®³ee meebkesÀeflekeÀ HeeleUerJejerue (Conventional level)
DeJemLesle mJeeLeea ve jenlee Flejebmeeþer l³eeie keÀjCeejernesles. veerefleceÊes®³ee ³ee DeJemLesle Flejeb®eer
keÀeUpeer IesC³ee®eer #ecelee, FlejebyeÎue®eer DeeJe[efJekeÀmeerle nesles. m$eer®ee Deelcel³eeie SkeÀ ®eebiegueHeCee
þjlees.
3) efveJe[er®³ee HeefjCeeceeb®eer peyeeyeoejer (Responsibility for consequences
of choice):
keÀesnueyeie&® eer eflemejer DeJemLee ner meebkesÀeflekeÀesÊej veweflekeÀ efJekeÀemee®eer DeJemLeeDemetve ne
efJekeÀeme efJeJeskeÀevegmeej neslees. efveJe[ kesÀuesu³ee ieesäeR®³ee HeefjCeeceeb®eer peyeeyeoejerner mJe®ísves
mJeerkeÀejCes nes³e. efieueerieveves ³ee Òee©Hee uee (cee@[sueuee) ``efveefleceÊes®³ee efveCe&³ee®es meej''
(Essence of Moral decision) Demes cnìues Deens. DeeEnmee ³eeveweflekeÀ leÊJee®es Flejebvee Je
mJele:uee Fpee eEkeÀJee og:Ke ve osCes ns O³es³e efieueerieve®³ee ³eeÒee©Heele ³esles.
3.3.5 cetu³ecee Heve:
m$eer Heg©eEueieYeso kegÀþs Demelees? HetJeea®³ee keÀener leÊJeJesl³eebveer Heg©Demes cnìues Dee ns. Hejbleg l³eeb®es ns cnCeCes veerefleceÊesuee DeeOeejYetleþjles keÀe ? meeceev³ele³ee Demes
Dee{Utve ³esles keÀer Heg©efJe®eejeuee efJejesOe Deens. l³ee®³ee cele s ðeer Heg©#ecelee meejKeer®e Demeles. ³eeefMeJee³e oesneW®eenerveweflekeÀ efJekeÀeme meceeve neslees. pejer l³eeb®³eele eEueieYeso
Demeuee lejer yeewef×keÀ #ecelee JeveweflekeÀ efJekeÀeme m eejKee®e neslees. ðeerceO³es yegef×ceÊee keÀceer Demeles. ³ee®es
Jee@uemìesve¬eÀeHeÌ쮳ee celes ðeer³eebvee efoues iesuesues ®egkeÀer®es efMe#eCe (Miseduction) nes³e.
efieueerieveves keÀesnueyeie&®³ee veweflekeÀ efJekeÀemee®³ee DeJemLeeb®es Òee©He (cee@[s ue) SkeÀyeewef×keÀ
HeefjceeCe Je v³ee³e mebkeÀuHevee cnCetve veerefleceÊesle ie=nerle Oejuesues Deens. efieueerieveves ðeer³eebceOeerue veweflekeÀ
efJekeÀeme ne l³eeb®³ee veelesmebyebOe (Relationship) pees[C³eeleeruel³eeb®ee YeeJeyebOe (DeemLee) ³eeJej
DeefOekeÀ ÒekeÀeMePeesle ìeketÀve megmHeä kesÀuee Deens. keÀenerveerefleMeeðe%eeb®³ee celes veerleerceÊes®³ee
efJekeÀemeeJemLesle v³ee³e ³ee mebkeÀuHevesHes#ee YeeJeyebOe(DeemLee )ner mebkeÀuHevee DeefOekeÀ cenÊJee®eer Deens.
Heg©meceepeeves (Society) m$eer³eebJej ueeouee Deens keÀe³e? Deepener peiee®³ee keÀener Yeeieele
Heg©Je Flej #es$eele mebOeer osC³eele menYeeieer kesÀuesues veener. cnCetve®e Jee@uemìesve¬eÀeHeÌì cnCeleele keÀer ðeer
Heg©efJe®eej ner yeewef×keÀ mecepe cnCetve meceepeeuee ³ee³euee nJeer.ðeerHeg©þsJetve ðeer Heg©cnCeleele. l³eebveer ðeerJeeoerveerefleMeeðeele DeeOegefvekeÀ He×leerves ceeb[uesuee veweflekeÀ efJekeÀemee®e ¢äerkeÀesve
cenÊJee®ee Deens.l³eebveer m$eerJeeoer efveefleMeeðeele efouesues ³eesieoeve DeeOegefvekeÀ keÀeUeMeer megmebyebOeerle Deen s.munotes.in

Page 49

49DeeHeueer Òeieleer leHeemetve Hene : -
1) YeeJeyebOe (DeemLee) efJe2) mJeÒeeflecesyeÎue Heg©3) efieueerieveves ðeer®³ee veweflekeÀ efJekeÀemee®³ee keÀesCel³ee DeJemLee meebefieleu³ee?
4) efieueerieveves ðeerJeeoer veerefleMeeðee®es meceLe&ve keÀmes kesÀues ?
3.4 DeefmlelJeJeeoer veerefleMeeðe efpeve: -Hee@ue mee$e&
`DeefmlelJeJeeo (Exis tentialism) ner efJemeeJ³ee MelekeÀeleerue meÊeeMeeðeeuee Jeef®eodJeeoer
leÊJe%eeveeuee SkeÀ efJejesOeer efJe®eejÒeCeeueer Deens. ner efJe®eejÒeCeeueerceevemeIeìveeMeeðee®eer megOeeefjle
ceeb[Ceer Deens Demes cnìu³eeme DeefleMe³eeskeÌleer nesCeej veener.De efmlelJeJeeoele ``ceeveJee®³ee
DeefmlelJee®ee'' ÒecegKe efJe®eej ceeb[uesuee Deens. ³eeefJe®eejÒeCeeueer®ee HegjmkeÀej efkeÀkexÀieeo&, ³eemHeme&
ceeefì&ve ne³e[siej, ceemexue, keÀeceg Je mee$e& F.leÊJeJesl³eebveer kesÀuee. DeefmlelJeJeeÐeeveer ceeveJeer
peerJeveeleerue Ye³eevekeÀ DeLe&Metv³elee, J³eeketÀUlee, Ye³e, Yeerleer, efvejeMee, DemJemLelee leeCe -leCeeJe,
keÀeUpeer eE®elee, mebIekesÀuee. ceeveJeerpeerJevee® es meej, ceeveJeer peerJevee®ee DeLe& Je ceeveJeer peerJevee®eer cetu³es Je veerleer ³ee
ÒeMveebkeÀ[sHeneC³ee®eer DeefmlelJeJeeo ner ÒecegKe efJe®eejÒeCeeueer nes³e. ³ee efJe®eejÒeCeeueerle `ceeveJeer
ÒeMve'keWÀêmLeeveer ceevetve ceeveJeer eE®elee, efvejeM ee, Ye³e Òesce, mebIe³ee mebkeÀuHeveeb®es efJeMueskesÀues. DeefmlelJeJeeoer efJe®eejÒeCeeueer ner DeeOegefvekeÀ keÀeUelee rue Jew®eeefjkeÀ®eUJeU Deens.
3.4.1 DeefmlelJeJeeo cnCepes keÀe³e ?
meesjsve efkeÀkexÀieeo& ne [@efveMe leÊJe%e DeeOegefvekeÀ DeefmlelJeJeeoe®ee pevekeÀ ceeveueepeelees.
efkeÀkexÀieeo&, ³eemHeme& Je ceeMexue ns DeeefmlekeÀ DeefmlelJeJeeoer lej ceeefì &ve ne³e[siej Jemee$e& ns veeefmlekeÀ
DeefmlelJeJeeoer nesles. ûeerkeÀ leÊJeeE®elekeÀ mee@¬esÀefìme ³ee®³ee efJe®eejeleDeefmlelJeJeeoe®eer yeerpes efomeleele.
Yeejleer³e leÊJe%eeveele DeefmlelJeJeeoer leÊJe%eevee®ee efJe®eejieewleceyeg×eb®³ee efJe®eejele e fometve ³eslees.
mee@¬esÀefìme Je ieewlece yeg×ebveer ceeveJeer DeefmlelJecetuekeÀefJe®eej ÒeLece ceeb[ues. 20 J³ee MelekeÀele
`DeefmlelJeJeeo' ne Meyo meejsve efkeÀkexÀieeox®³eeeE®eleveeletve Heg{s Deeuee. DeefmlelJeJeeoeleerue DeefmlelJe ne
Meyo peiee®es DeefmlelJe, F&éeje®esDeefmlelJe, Jemlegb®es DeefmlelJe ³ee MeyoebHes#ee JesieUe Deens. ``DeefmlelJe
cnCepes ceeveJee®esDeefmlelJe, ceePes DeefmlelJe'' DeMee DeLee&ves JeeHejuee Deens. ceeveJeer DeefmlelJe
cnCepes G®®eefJekeÀemeemeeþer Peìle Demeuesues cee veJeer J³eeqkeÌleceÊJe nes³e. DeefmlelJeJeeo cnCepes
ceeveJee®esmJelJe, mJeeleb$³e, mJele: efveCe&³e IesC³ee®eer peyeeyeoejer Je l³eevegmeej efveYe&³eHeCes ke=Àleer
keÀjCesnes³e, ³eele®e ceeCemee®es DeefmlelJe Deens. efkeÀkexÀieeo&ves Deblece&tKe nesTve Òe l³eskeÀ ceeCemeevesDeebleefjkeÀ
peerJeve mJele: MeesOeues Heeefnpes Demee DeefmlelJeJeeo Meyo ÒeLece Òe®eefuele kesÀuee.l³ee®³ee meceesj®ee ceeCetmemunotes.in

Page 50

50mJele:®es DeefmlelJe®e njJetve yemeuee Deens. J³ekeÌleer®es DeefmlelJe Jeel³eeb®es mJelJe pesJne meceepeele
Oeeske̳ee®es nesT ueeieles lesJne ceeCemes ©{erûemle Je Ye³eYeerlenesleele. lees mJele:uee efJemejlees. meeceeefpekeÀ
Yeerleerves, ob[MeeqkeÌle®³ee Ye³eeves Hewmee, meÊee JeÒeueesYeCes ³eeb®³ee DeefcemJeeleb$³e Je peyeeyeoejer njJetveyemelees. DeMee JesUer efkeÀkexÀieeo& cnCelees keÀer, pejer ceeCetme cnCetve ceeCemes
pevceeuee Deeueer lejerl³eeuee KeN³ee DeLee&ves ceeCetme Je l³ee®es mJelJe Jne³e®es Demeles. lees mJeeleb$³ee®ee
MeesOe Ieslees.
3.4.2 mee$e&®es Deef mlelJeJeeoer veerefleMeeðe (Existential Ethics):
efpeve Hee@ue mee$e& ne ÖesÀb®e veeefmlekeÀ DeefmlelJeeoer leÊJe%e nes³e. l³eevesDeefmlelJeJeeo DeeefCe
ceeveJeleeJeeo ,DemelesHeCee DeeefCe vemelesHeCee, Critique of Dialectical Reason ns
ûebLeefueefnues. l ees keÀener keÀeU leÊJe%eevee®ee ÒeeO³eeHekeÀner neslee. lees meeefnl³eele JewefMeäHetCe&mLeeve
efvecee&Ce keÀjCeeje SkeÀ ÒeefleYeeJeble leÊJeeE®elekeÀ neslee. l³eeves efueefnuesu³eemeeefnl³eke=Àleerletve ceeveJeer
peerJevee®ee DeLe& mecepetve IesC³ee®eer leUceU J³ekeÌle nesles. mee$e&®³eeceles ceeveJeer peerJeve ns efJeefJeOe
ÒekeÀej®³ee mecem³eebveer Je DeeJneveebveer Yejuesues Deens. efJeefMeä HeefjefmLeleerle keÀesCelee efveCe&³e I³eeJee ner
veweflekeÀ mecem³ee Òel³eskeÀ ceveg<³eele efvecee&Ce nesles.l³ ee®³ee celes Oeeefce&keÀ Je osJeJeeoer ceeCemes HejeJeuebyeer
yeveleele Je DeeHeues keÀu³eeCe keÀjCeejekegÀCeerlejer Deens Demes mecepetve ogyeUer yeveleele. mee$e&uee
meÊeeMeeðeer³e Je %eeveMeeðeer³emecem³eebHes#ee veerefleMeeðeer³e mecem³eebceO³es DeefOe keÀ jme neslee cnCetve®e
FlejDeefmlelJeJeeÐeebHes#ee l³ee®eer YetefcekeÀe keÀenerMeer JesieUer Jeeìles. l³eeves mJele:®e DeeHeCeDeefmlelJeJeeoer
Demeu³ee®es cnìues Deens.
mee$e&®³ee celes ceeCetme ne pevcele:®e mJeeleb$³e Demetve lees m Jele:®ee efveCe&³e mJele:Ieslees. efveJe[
Je mJeeleb$³e ³eeb®ee yeesOe IesTve DeeHeu³eeuee Heeefnpes lemee yeveefJelees. cnCetve®eceeCemeeves mJele:®³ee
ke=Àleer®eer efveJe[ keÀ©ve l³ee®eer peyeeyeoejer efveYe&³eHeCes mJeerkeÀejueerHeeefnpes. mJele: efJe®e ej keÀ©ve mJele:
efveCe&³e IesC³ee®es mJeeleb$³e ³ee®ee yeesOe DeefmlelJeJeeo ³eeHeoeves neslees. SketÀCe®e mee$e&ves ceeveJeer
mJeeleb$³eeJej meKeesue eE®eleve kesÀuesues Deens. mee$e&vesDeefmlelJe (Existence) DeeefCe meejleÊJe
(Essence) ³eeb®³eele Yeso ke À©ve ceeveJeerDeefmlelJeeuee ÒeeOeev³e efoues. l³eeves DeefmlelJeJeeoe®es SkeÀ
met$e ceeb[ues ``DeefmlelJe nsmeejleÊJee®³ee DeeOeer ³esles .(Existence precedes Essence) .
³ee met$ee®ee DeLe&mJele:®es Dee³eg<³e Ie[efJeCeeN³ee ceeCemee®³ee meboYee&le `Deefmle lJe ns DeeOeer Demeles Je
veblejmeejleÊJe Demeles. ceeCemee®es JewefMeäîe ns Deens keÀer, l³ee®es DeefmlelJe DeeOeer ³esles Je
ceeCemee®es`mJelJe' ns meejleÊJe veblej ³esles. Lees[ke̳eele DeefmlelJe ns HetJe&Jeleea Deens lej meejleÊJe
nsGÊejJeleea Deens n er DeefmlelJeJeeoe®eer cegK³e YetefcekeÀe Deens. ceeCetme Je Flej Jemlegb®ee
YesooeKeefJeC³eemeeþer mee$e& Heg{erue GoenjCe oslees. ceeCemeeves yeveJeuesueer keÀeieo keÀeHeC³ee®eer megjerJe
ceeCetme ³eeb®eer legueveener mee$e& keÀjlees. megjer efvecee&Ce k eÀjCeeN³ee keÀejeefieje®³ee ceveele megjercnCepes
keÀe³e? leer keÀMeer yeveJee³e®eer, efle®ee GHe³eesie keÀe³e ³eeefJekeÀuHevesvegmeej lees leer megjer yeveefJelees. keÀeieo keÀeHeC³ee®eer megjer DecetkeÀ ÒekeÀej® eerDemeeJeer. efle®³eekeÀ[tve
DecetkeÀ SkeÀ keÀece JneJes Demes DeeOeer þjuesues Demeles l³ee ÒeceeCesmegjer®es DemeCes ns l³ee megjer®es meejleÊJe
nes³e. megjer®eer mebkeÀuHevee kesÀueer cnCepes keÀejKeev³eelepesJne Òel³e#eele DeefmlelJeele ³esles lesJne efle®es
iegCeOece& DeeOeer®e Oejuesues Demeleele. megjer®esmeejleÊJe DeefmlelJee®³ee DeeOeer ³esles ne SkeÀ DeLe& nes³e.
ogmeN³eeyeepetuee ceeveJeer J³ekeÌleer®eer keÀesCeer meeOeer mebkeÀuHevee kesÀuesueer Demeles.
l³eeyejesyejkeÀenerSkeÀefJeefMeä nslet m eeOeC³eemeeþer l³ee DeefmlelJeele ³esleele Demes cnCelee ³esCeej veener.
l³ee DeefmlelJeele ³esleele. yemme SJe{s®e.munotes.in

Page 51

51mee$e&®³ee DeefmlelJeJeeoer met$eevegmeej ceveg<³e ÒeLece DeefmlelJeele ³eslees. veblej l³ee®esmJelJe
cnCepes®e meejÊeÊJe ³esles. Hee½eel³e Oece&Meeðeevegmeej F&éeje®³ee ceveele ceeCemee®esmeejleÊJe Deieesoj
Demeles veblej F&éej ceeCemeeuee DeefmlelJeele DeeCelees. ne Hee½eel³eOece&Meeðee®³ee efJe©× efJe®eej mee$e&ves
ceeb[uesuee Deens. ceveg<³e ne keÀesCel³eener mebkeÀuHevesvegmeejyeveefJeue e iesuesuee veener. F&éejeves efvecee&Ce
kesÀuesueer Òeeflecee cnCepes ceeCetme ns mee$e&uee ceev³eveener. keÀejCe mee$e& ne F&éej ceevele veener. lees
efvejeréejJeeoer neslee.
3.4.3 efveJe[er®es mJeeleb$³e:
meJe& DeefmlelJeJeeÐeebveer mJeeleb$³eeefJeeE®eleve mee$e&ves kesÀuesues Deens. l³eecegUs lees mJeeleb$³ee®³ee meboYee&le DeefmlelJeJeeoe®ee keWÀêeEyeot þjuee
Deens. mee$e&®³ee celes mJeeleb$³e ne ceeCemee®ee mJeYeeJe Deens. ceeCetme pevcele:®e mJeleb$e Demetve l³ee®eer
efveJe[ keÀ©ve lees mJele:®ee efveCe&³e mJele:®e Ieslees. cnCetve®emee$e& cnCelees keÀer ceeCemeeves mJele:®³ee
ke=Àleer®eer peyeeyeoejer efveYe&³eHeCes mJeerkeÀejueer Heeefnpes.ceeCemeeves mJele: efJe®eej keÀ©ve mJeeleb $³e DeeefCe
efveJe[ ³eevegmeej mJele: efveCe&³e IesleueeHeeefnpes. Demee efveCe&³e Iesleebvee lees ®eebieuee keÀer JeeF&ì, l³eevegmeej
kesÀuesueer ke=Àl³es ³eesi³e keÀerDe³eesi³e ³ee ÒeMveeb®eer GÊejs MeesOeC³ee®es efvekeÀceeCemeeves meceepeeleJeeJejleebvee ceePeer efveJe[ keÀMeerner Demeueer lejer leer ceePeer efveJe[ Deens. cnCetve leer
®eebieueerDeens Demes cnCetve ®eeuele veener. l³eeuee mJelJee®eer peeCeerJe Demetve l³ee keÀcee&®eer
peyeeyeoejermJeerkeÀejeJeer ueeiesue. mee$e&ves ceeCemee®es mJelJe, mJeeleb$³e Je mJe³ebefveCe&³e Je l³eevegmeej
nesCeejerkeÀcee&®eer peyeeyeoejer ³eeeJej peesj DeefOekeÀ efouee Deens. mee$e&ves keÀeieo keÀeHeC³ee®³ee megjer®es
pesGoenjCe Jej efouesues Deens les eflelekesÀmes yejesyej veener. l³eeuee meejleÊJeele DeefOekeÀ jme neslee.
DeefmlelJeJeeoe®³ee efme×ebleeÒeceeCes mJeleb$e efveJe[ercegUs J³eeqkeÌleceÊJe Ie[leiesues Heeefnpes ner ieesä
mee$e&®³ee efJe®eejele JeieUueer iesueer. Je l³ee®³ee peeieer efveJe[er®esmJeeleb$³e ner Decetle& iee sä mee$e&ves DeeCetve
yemeefJeueer Deens. l³eecegUs ke=Àleer®ee keÀlee&meg×e SkeÀDecetle& DeefmlelJe nesTve jenlees Demes meceeuees®eve
cesjerJee@jvee@keÀ ³eebveer kesÀues Deens.
ÖeWÀ®e ieefCeleer leÊJeJesÊee oskeÀele&ves ``ceer efJe®eej keÀjlees cnCetve ceer Deens.'' (Cogito ergo
sum) oskeÀele&ves ceer SkeÀ peeCeCeejer efJe®eej keÀjCeejer J³ekeÌleer ³eeHe×leerves mJele:®es DeefmlelJe efme×
kesÀues. oskeÀele&®³ee Jejerue Òeces³eeleerue efJe®eej keÀjCeejeeEkeÀJee peeCeCeeje ceeCetme ne Metv³e Jee efvejLe&ke À
peieele DeJeleerCe& Peeuee Deens keÀer ³ee peieeleDeeHeCe DeveeJeM³ekeÀ Je GHejs Deenesle ns l³eeuee peeCeJeles.
SkebÀoj peieleeefJeefvejeOeejlee, ³eelevee Je eE®elee ³eecegUs l³eeuee SkeÀ ÒekeÀej®eer Yeerleer Jeeìles. mee$e& oskeÀele&®³ee Heg{s peeTve
Demee oeJeekeÀjlees keÀer, peeCeerJes®es meejYetle leÊJe cnCepes leer keÀesCel³eelejer efJejesKeuesueerDemeles. ³esLes mee$e&®³ee efJe®eejeJej ceevemeI eìveeJeeoer leÊJe%e ntmeue&®ee ÒeYeeJe He[uesueeefometve
³eslees. peeCeerJe ner efJeDeens. peeCeerJe Demeuesu³ee J³eeqkeÌleme mee$e& Deelcevesmeled being for itself Demes cnCelees. lej
peeCeerJejefnle Jemlet ³ee mJe©Hemeled (being in themselves) nesle. ³ee Jemlet cetle&HeCes
DeefmlelJeele Demeleele. mJe©Hemeled Jemlegb®³eeDeefmlelJeeuee keÀesCeleener OekeÌkeÀe ve ueeielee leMee®e
jeneleele. mee$e&®³ee celes peeCeerJ en e r DeefmlelJeele Demeles. leer yee¿e efJemee$e& ³esLes peeCeerJeDemeuesu³ee J³ekeÌleer Je efJeDeelcevesmeledDemeuesu³ee ®esleve J³ekeÌleer mJe©He me led (being in themselves) nesC³ee®eer
F®íeDemeleele. peieeleerue HeoeLee¥®eer efJeefJeOelee Je DeJ³eJemLee O³eeveele Iesleu³eeves l³eebvee efMemeejereEkeÀJeemunotes.in

Page 52

52Jeerì ³eslees. DeeHeCe meJe&mJeer mJeleb$e Deenesle. ns J³ekeÌleer®³ee ue#eeleDeeu³eeJej l³eebveer J³eeketÀUlee Jee
DemJemLelee ³esles. ³ee efþkeÀeCeer efMemeejer Je J³eeketÀUlee ns Meyo YeeJevee³egkeÌle Demetve ³ee YeeJeveebvee lees
ÒeeOeev³e oslees. ne efJe®eej J³ekeÌlekeÀjC³eemeeþer mee$e&ves ceeveJeer peerJeve J³eLe& eEkeÀJee DeLe&nerve Deens Demes
cnìues.
mee$e&®³eeefJe®eejele ceeveJeer peerJeve DeLe&nerve Deens Demes ³esC³ee®es keÀejCe cnCepes ceveg<³ee®es
mLeevekesÀJeU efJe®eejer SJe{s®e vemetve keÀMeevesner efve³ele ve Peeuesuee peieeleerue ef¬eÀ³eeJeeve IeìkeÀnes³e.
mee$e& mJele:®³ee Deble³ee &ceer ke=Àleer®es meeceL³e& Demeuesuee DeeefCe mJele:uee nJes lemesyeveefJeC³eeme mJeleb$e
Demeuesuee ke=ÀleerMeerue ceeveJe ³eeJej DeefOekeÀ Yej oslees. peyeeyeoejer JeefveJe[er®es mJeeleb$³e ³eeJej l³eeves
DeefmlelJeJeeoer veerefleMeeðeele ÒeecegK³eeves cenÊJe efoues Deens.
3.4.4 kegÀÞe×e (oebefYekeÀlee -Bad faith ):
mee$e&®³ee celes ceeCetme HetCe&HeCes mJeleb$e Demetve mJele:®eer efveJe[ mJele:®e keÀ©MekeÀlees. mJele:®es
YeefJeleJ³e mJele: Ie[Jet MekeÀlees. l³eecegUs mJele:®³ee ke=Àleeruee ceeCetmemJele:®e peyeeyeoej Demelees. ns meJe&
efJeme©ve lees pesJne Flej keÀMeeJej lejer Þe×e þsJelees leerl³ee®eer HeUJeeì Demeles. ner l³ee®eer Þe×e
kegÀÞe×e nes³e kegÀÞe×e cnCepesefveJe[er®³ee mJeeleb$³eeuee efouesuee vekeÀej nes³e. DecegkeÀ SkeÀe jerl eerves ke=Àleer
keÀjC³eemeeþerDeeHeCe yeebOeuees iesuees Deenesle. DeMeejerleerves mJele:keÀ[s Heeefnu³eeme ``ceuee
efveJe[e³e®esmJeeleb$³e veener.'' lej DeeHeCe mJele:uee®e HeÀmeJeerle Deenesle. ³esLes kegÀÞe×e eEkeÀJee
oebefYekeÀleecnCepes mJele:uee HeÀm eefJeCeeje (DeelceJeb®eves®ee) ÒekeÀej nes³e. DeeHeCe ke=Àleer®eer
efveJe[keÀjC³eeme DemeceLe& DemeCes cnCepes oebefYekeÀlee Jee kegÀÞe×e nes³e. DeeHeCe DeveskeÀ meyeyeer,DeeJe[er -
efveJe[er Je celes meebielees lesJne l³ee efve³ele nesleele. DeMee J³ekeÌlee ryeÎue oebefYekeÀlee JeekegÀÞe×e ner
mebkeÀuHevee GHe³eesieer He[les. J³ekeÌleer oebefYekeÀles®ee mJeerkeÀej DeMeekeÀefjlee keÀjleeskeÀer keÀe³e keÀjeJes ³ee®eer
efveJe[ keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee jenCeej veener. DeMeer peeCeerJejefnlemJe©Hemeled DeMeer J emlet
yeveefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjles.
mee$e&ves SkeÀ veweflekeÀ efme×eble ceeb[tve l³ee efme×eblee®eer leguevee keÀeb쮳ee
keÀle&J³eJeeoerefme×ebleeMeer kesÀueer Deens. mee$e& cnCelees keÀer SkeÀ ceeCetme cnCetve mJele:®es mJeeleb$³e ns
ceePesGefÎä DemeC eej®e. l³eemeeþer Òe³elveMeerue Demesue lej Flejeb®es mJeeleb$³e ns ceePes GefÎäDeefveJee³e&
nesles. SkeÀ meeO³e cnCetve mJeeleb$³ee®eer F®íe keÀjleevee l³ee®es meeJe&$eerkeÀjCe kesÀuesveener DeeefCe Flejeb®³ee
mJeeleb$³ee®ee meceeJesMe kesÀuee veener lej ceePeer F®íe DeelceJ³eeIeeleernesF&ue. p³ee mJeeleb$³ee®ee J³ekeÌleer
efJe®eej keÀjles les efve³eleÊJee®³ee efJe©× Demeuesues efveJe[mJeeleb$³e veJns lej les jepekeÀer³e mJeeleb$³e nes³e.
ne efJe®eej mJeerkeÀejuee lej DeveskeÀ GefÎäîesle³eej nesTve l³eelet ve veweflekeÀ Je jepekeÀer³e ke=Àleer®ee
keÀe³e&¬eÀce efveIet MekeÀlees.
3.4.5 DemelesHeCee DeeefCe vemelesHeCee (Being and nothingness) :
mee$e& DemelesHeCee Je vemelesHeCee ³ee HegmlekeÀele cnCelees keÀer meJe& cetu³eeb®ee Giece nemJele:ceO³es
Deens ns veweflekeÀ keÀl³ee&®³ee ue#eele Deeues cnCepes l³ee®³ee mJeeleb$³eeueeDeelcepeeCeerJe ³esF&ue.
J³eekegÀUlesle mJele:®es ÒekeÀìerkeÀjCe keÀjerue. ner J³eekegÀUlee cetu³eeb®esSkeÀcesJe GiecemLeeve Deens
p³ee®³eecegUs ns peiele DeefmlelJeele ³esles. l³ee efjl esHeCeelener l³eemJeeleb$³ee®ee DeefJekeÀjC³ee®³ee Meke̳elee Flej J³ekeÌleeR®³ee meboYee&leJeemleJeele ³esF&ue. l³eener efveJe[ keÀ© MekeÀleele. l³eeb®eer
efveJe[ ceeP³ee efveJe[erJej HeefjCeecekeÀ© MekeÀleele. p³ee efJeefMe<ì Hee fjefmLeleerle efveJe[ kesÀueer peeles l³eele
mJeeleb$e DemeuesueerJ³ekeÌleer DeeHeueer megìkeÀe keÀ©ve IesT MekeÀles Demes mee$e& cnCelees.munotes.in

Page 53

533.4.6 cetu³eceeHeve:
DeefmlelJeJeeoer leÊJe%e mee$e& ne ceeveJekeWÀêer leÊJe%eevee®ee HegjmkeÀej keÀjlees. leesceeve Jeer
DeefmlelJeeuee cenÊJe osTve ke=Àleer keÀjC³ee®es mJeeleb$³e, efveJe[ Je mJe³ebefveCe&³ee®eerpeyeeyeoejer efveYe&³elesves
keÀjCes ³eele®e ceeveJee®es DeefmlelJe Deens. mee$e&®ee ceeCetme mJeeleb$eHeCesDeeHeu³ee YeefJe<³eeuee DeekeÀej
osCeeje Deens. l³e eves efve³eleJeeoe®ee efOekeÌkeÀej keÀ©ve, F&éejerefveefce&le ceeCetme l³eeuee ceev³e veener. lees
F&éejeJej Þe×e þsJeerle veener. ³ee DeLee&ves leesefvejeréejJeeoer Deens. mJeeleb$³e ner ceeCemee®eer meÊee®e Deens
Demes meebielees. DeefmlelJe mJeeleb$³eDe mes meceerkeÀjCe meJe&®e DeefmlelJeJeeoer ceeb[leele. l³eeves mJeeleb$³ee®eer
J³eeK³ee efoueer veener.mee$e&®³ee DeefmlelJeJeeoer efJe®eejele DeveskeÀ ÒekeÀej®eer Deeflejbpeerle efJeOeeves Je
l³ee®³eeefJe®eejeleerue efJemebieleer, GCeerJee Je ce³ee&oe cesj er Jee@jvee@keÀves DeeHeu³ee F.me. 1900
Heemetve®eeveerefleefJe®eej ³ee ûebLeele ÒeYeeJeerHeCes ceeb[u³ee Deensle. l³eecegUs DeefmlelJeJeeo ner
efJe®eejÒeCeeueerHeÀej keÀeU leie Oe© MekeÀueer veener.keÀejCe pesLes efJeJeskeÀe®ee efOekeÌkeÀej Demelees
lesLesleÊJe%eevee®eer YejYejeì nesle veener. DeefmlelJeJeeo ner SkeÀ ceeveJeer peerJeveemebyebOeer®esÒeeceeefCekeÀ
DeekeÀueve Demetve DeefmlelJeJeeÐeebveer ner SkeÀ Jew®eeefjkeÀ ®eUJeU GYeer keÀ©ve l³eeb®es³eesieoeve veekeÀejlee
³esCeej veener. mee$e&®es Deefml elJeJeeoer leÊJe%eeve®e DeHetCe& Demeu³eevesl³eele mebefoiOelee Je ce³ee&oe Dee{Utve
³esCes ns JeemleJe Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemetve Hene :
1) DeefmlelJeJeeo cnCepes keÀe³e?
2) `DeefmlelJe ns meejleÊJee®³ee DeeefOe ³esles' ³ee DeefmlelJeJeeoer met$ee®ee DeLe& meebiee.
3) mee$e& ns efveJe[ mJeeleb$³eeJej Je ke=Àleer®³ee peyeeyeoejerJej peesj keÀe osleele?
4) mee$e&®³ee Deelcevesmeled Je mJe©Hemele ³ee mebkeÀuHeveeb®ee DeLe& m eebiee.
5) mee$e&ves ÒeefleHeeove kesÀuesueer kegÀÞe×e (Bad faith) cnCepes keÀe³e ?
6) DeefmlelJeJeeoer veerefleMeeðee®es cetu³eceeHeve keÀje.
3.5 meejebMe
DeeOegefvekeÀ keÀeUele ðeer®ee YeeJeyebOe Je ðeerHeg©Òee. ke@Àjesue efieueerieve ³eebveer ðeerJeeoer veerefleMeeðee®ee ÒeecegK³eeves HegjmkeÀej kesÀuee. l³eebveer eEueieYesoevegmeej
efve:he#eHeeleer Heg©DeefOekeÀej ³ee veweflekeÀ mebkeÀuHeveeb®ee Je ðeer³eeb®eer JewefMeäîes meebietve v³ee³e, keÀle&J³es Je DeefOekeÀej ³ee
veweflekeÀ mebkeÀuHeveeb®ee ðeer³ee keÀMeeÒekeÀejs efJe®eej keÀjleele ns mHeä keÀjleele. mJeÒeefleceeyeeyele Heg©efJeueielee Je ðeer®eer mebueivelee keÀMeer Demeles ³ee®es efJeJes®eve keÀjleele. ðeer®³ee veweflekeÀ efJekeÀemee®³ee
DeJemLee mHeä keÀjC³eemeeþer keÀesnueyeie&ÒeCeerle veweflekeÀ efJekeÀemee®³ee DeJemLeeb®es Òee©He IesTve veJ³eevesmunotes.in

Page 54

54ceeb[Ceer keÀjleele. ðeerJe eoer veerefleMeeðee®ee DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesve efJeMeo keÀ©ve m$eerHeg©eEueieYeso Je JebMeYeso otj þsJetve meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e leÊJe%eevee®eer ceeb[Ceer keÀjleele.
DeefmlelJeJeeo ner SkeÀ 20 J³ee MelekeÀeleerue meÊeeMeeðeefJejesOeer efJe®eej ÒeCeeueer Demetve
efkeÀkexÀieeo& ne ³ee efJe®eejÒeCeeueer®ee pevekeÀ nes³e. ³eemHeme&, ceeMexue, ne³e[siej, keÀecet Je mee$e& ns
DeefmlelJeJeeoe®es HegjmkeÀlex nesle. l³eebveer ceeveJee®³ee DeefmlelJee®ee Òece gKe efJe®eej ceeb[uee. efJeMesmee$eves DeefmlelJeJeeo Je ceeveJeleeJeeo Je Flejner DeveskeÀ ûebLe efuentve ceeveJeer peerJevee®³ee DeLee&®es Kejs
jnm³e ceeb[ues. mee$e&ves ceeveJeer mJeeleb$³ee®es meKeesue eE®eleve keÀ©ve DeefmlelJe ns meejleÊJee®³ee DeeefOe
³esles. ne ÒecegKe efJe®eej ceeb[uee. l³eeves ceeCemee®es mJelJe, mJeeleb$³e, mJe³ebefveCe&³e Je l³eevegmeej keÀcee&®eer
peyeeyeoejer ³eeJej DeefOekeÀ Yej efouee. kegÀÞe×e, DemelesHeCe Je vemelesHeCe ³ee®esner DeefmlelJeJeeoer
veerefleMeeðeeleerue cenÊJe meebietve ceeveJekeWÀêer leÊJe%eevee®ee Je ceeveJeer mJeeleb$³ee®ee HegjmkeÀej kesÀuee. lees
efvejeréejJeeoer neslee. l³eeves Hee½eel³e Oece&MeeðeeefJe©×®es efJe®eej DeefmlelJeJeeoer efJe®eejele ceeb[ues.
l³ee®³ee efJe®eejele DeveskeÀ GCeerJee, efJ emebieleer Je ce³ee&oe cesjerJee@jvee@keÀ ³eebveer 1900 Heemetve®ee
veerefleefJe®eej ³ee ûebLeele oeKeJetve efou³eecegUs ner efJe®eejmejCeer HeÀej keÀeU leie Oe© MekeÀueer veener.
lejerner ³ee efJe®eejÒeCeeueer®es cenÊJe vepejsDee[ keÀ©ve ®eeueCeej veener.
3.5 efJeÐeeHeerþer³e efoIeexÊejer ÒeMve
1) Òee®eerve ûeerkeÀ veerefleMeem$ee®eer meebie[, meble Dee@ieefmìve ³eebveer ef¸eM®eve Oece&Meem$eeMeer keÀMeer
Ieeleueer Deens.
2) meble Dee@ieefmìve ³eeb®ee veerefleefme×eble efJe3) ke@Àjesue efieueerieve ³eeb®³ee ðeerJeeoer veerefleMeeðee®es meefJemlej efJeJes®eve keÀ©ve l³ee®es cetu³eceeHeve
keÀje.
4) DeefmlelJeJeeo cnCepes keÀe³e? mee$e&®es DeefmlelJeJeeoer veerefle Meeðe meefJemlej mHeä keÀ©ve l³ee®es
cetu³eceeHeve keÀje.
5) efìHee efuene
De) mee$e&®es DeefmlelJeJeeoer veerefleMeem$e
ye) mJeÒeeflecee cnCetve Heg©keÀ) ðeer®³ee veweflekeÀ efJekeÀemee®³ee DeJemLee
[) efieueerieve®es ðeerJeeoer veerefleMeeðe
F) DeefmlelJeJeeo
HeÀ) kegÀÞe×e
ie) Deelcevesmeled Je mJe©Hemeled ³eeceOeerue HeÀjkeÀ
munotes.in

Page 55

55IeìkeÀ -4
efMe#es®³ee GHeHeʳee
(THEORIES OF PUNISHMENT )
IeìkeÀ j®evee :
4.0 GefÎäîes
4.1 ÒemleeJevee
4.2 efMe#es®ee DeLe&
4.3 efMe#es®³ee GHeHeʳee
4.4 HeÀeMeer®eer (ce=l³etob[e®eer) efMe#ee.
4.5 osnevle efMe#ess®es meceLe&ve
4.6 meejebMe
4.7 efJeÐeeHeerþer³e efoIeexÊejer ÒeMve
4.0 GefÎäîes
1) efMe#es®ee DeLe& mecepeeJetve Ieslee ³esF&ue.
2) efMe#es®³ee efJeefJeOe GHeHeʳee keÀesCel³ee Deensle ³eeefJe3) HeÀeMeer®eer efMe#ee ³eesi³e Deens keÀer veener les mecepesue. HeÀeMeer®³ee efMe#es®es meceLe&ve keÀmes keÀjlee ³esF&ue
³eemebyebOeer®es DeekeÀueve nesF&ue.
4.1 ÒemleeJevee
HeeHe DeLeJee ogje®ejCe ner ieesä cnìu³eeJej efle®es efvejekeÀjCe keÀmes keÀjeJe³ee®es ne ÒeMve cee$e
veerefleceerceebmes®ee nes T MekeÀlees. `ogefjleeb®es efleefcej' IeeueefJeC³eemeeþer DeHejeOeer J³ekeÌleerme efMe#ee keÀjCes ner
ceeveJeer mebmke=Àleerle efvecee&Ce Peeuesueer SkeÀ jerle Deens. cnCetve efMe#esmebyebOeer leeeqlJekeÀ efJe®eej ne
veerefleceerceebmesle keÀjeJee ueeielee s. veerefleuee mJeleëÒeeceeC³e Deens. HeCe efle®es yeue leeskeÀ[s He[les. veerleeruee
pemes ÒeeceeC³e Deens lemes meeceL³e&ner Demeles lej veerleer ner efJeéej®eves®es efve³eecekeÀ lelJe yeveueer Demeleer .
Had it strengh as it hath manifest authority, it w ould absolutely rule
the world (Bishop Butler) HeCe Òel³e#eele lemes Ie[le veener. cnCetve peieele DeHetCe&lee Deens.
ogëKe Deens, ogpe&velee DeeefCe ogefjle Deens. l³ee®es keÀener efvejekeÀejCe JneJes cnCetve `DeHejeO³eeme ob[' ner
mebmLee efvecee&Ce Peeu eer. ceeCemeekeÀ[tve DeveskeÀ JesUe DeHejeOe nesleele. l³ee DeHejeOeebvee DeeHeCe DeveweflekeÀ
(JeeF&ì) Demes cnCelees. J³ekeÌleer p³ee JesUsme DeveweflekeÀ ceeie&efveJe[les l³ee ke=Àleeruee DeveweflekeÀ ke=Àleer
cnCeCes cnCepes DeeHeCe l³eeuee DeHejeOe c nCelees. Deepe®³ee meceepeele iegvnsieejer/ DeveweflekeÀ ke=Àl³e
keÀjCeejs ®eesj, iegb[, ogä, ogpe&ve Deensle. DeMee iegvnsieejebkeÀ[tve meceepee®es mJeemL³e efyeIe[les.munotes.in

Page 56

56meeceeefpekeÀ efJekeÀeme Leebyelees, Òeieleeruee De[mej þjlees. l³eecegUs iegvnsieejer ®eer mecem³ee efkebÀJee DeMegYe
Ieìvee otj keÀjC³eemeeþer efMe#es®eer DeLeJee ob[veerleer®es keÀe³e& ceesuee®es Deens. iegvnsieejeves keÀe³eoe
cees[u³eeJej l³eeuee efMe#ee ÐeeJeer keÀe? Demee ÒeMve veerleerMeeñeeuee He[lees. l³eecegUs leer SkeÀ veweflekeÀ
mecem³ee yeveles. iegvnsieejebvee efMe#ee osleevee l³eele DeveskeÀ oes4.2 efMe#es®ee DeLe& Je keÀe³e&
pesbJne J³ekeÌleerkeÀ[tve keÀe³eÐee®es GuuebIeve nesles lesbJne leer J³ekeÌleer DeHejeOeer efkebÀJee iegvns ieej
þjles. ³ee iegvnsieejeme efMe#ee nesT MekeÀles. meceepe efJejesOeer J³ekeÌleer Jeeieueer keÀer leer DeHejeOeer þjles.
DeMee DeHejeO³eeme efMe#ee efceUCes ³eesi³e Deens. efMe#esceO³es Heg{erue ieesäer ie=nerle Oejuesu³ee Demeleele. 1)
efMe#ee ner iegv¿ eeyeÎue osC³eele Deeueer Heeefnpes. 2) efMe#ee ner ceeveJeeves osC³eele Deeueer Heeefnpes. 3)
keÀe³eÐee®es GuuebIeve Peeu³eecegUs Jemlegefveÿ He×leerves efMe#ee meÊeeOeejerves efoueer Heeefnpes~ iegvnsieejeuee
efMe#ee osleevee efMe#ee ÐeeJeer keÀe? efMe# ee keÀesCeeuee ÐeeJeer? ³ee mebyebOeer®es ÒeMve efJe®eejele I³eeJes
ueeieleele. ueneve cegues, Deepeejer J³ekeÌleer, Jes[s, ÒeeC³eeb®es Jele&ve, onMeleeruee yeUer He[tve JeeF&ì ke=Àl³e
keÀjCeejer ceeCemes efMe#esHeemetve JeieUC³eele ³esleele. lejerner l³ee bvee efkeÀleer efMe#ee ÐeeJeer ns ÒeMve GHeefmLele
nesleele. keÀe³eÐee®es De%eeve efMe#ee ìeUC³eemeeþer meyeye ®eeuet MekeÀle veener.
Goe. ceÐeHeeve keÀ©ve ceesìej ®eeueefJeCeeje ®eeuekeÀ. ceÐeHeeve keÀ©ve ceesìej ®eeueefJeCes ne
iegvne Deens. ns l³eeme ceeefnleer veener Demes lees meebiet MekeÀle veener. efMe#ee ìeUC³ee®eer ner meyeye veJns.
peieele ogpe&velee Deens. meceepeele iegvns nesleele ceeCemes DeHejeOe keÀjleele. SKeeÐeeves DeHejeOe
kesÀuee ³ee®ee DeLe&, meceepeele peer veweflekeÀ OeejCee De meles DeLeJee pees veweflekeÀ leesue DemeeJee Demee
DeeHeuee mebkeÀuHe Demelees, l³eeuee keÀener OekeÌkeÀe ueeieuee Demee nesF&ue lees Hegvne DeeCeeJee, efvecee&Ce
Peeuesues ogpe&velJe ns keÀesCel³ee lejer jerleerves efveHeìtve keÀe{eJes, ns efMe#es®es DeL eJee ob[veerleer®es keÀe³e& Deens
Demes mLetue ceeveeves ceevelee ³esF&ue.
4.3 efMe#es®³ee GHeHeʳee (THEORIES OF PUNISHMENT) :
efMe#es®es ns keÀe³e& ue#eele þsJetve efMe#esmebyebOeer®³ee efvejefvejeȳee GHeHeÊeeR®ee efJe®eej keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. ÒeeHleJ³eJeeoer DeeefCe keÀle&J³eJeeoer ³ee veerefleceerceebmes®³ee oesve ÒecegKe GHeHeʳee Deensle.
l³eeuee Devegmeªve efMe#esmeby ebOeer®³ee GHeHeʳeemeg×e cegK³eleë oesve ÒekeÀej®³ee Deensle. keÀejCe efMe#e®es
keÀe³e& {emeUuesu³ee veweflekeÀ leesuee®eer HegveëmLeeHevee ns Deens. veerleer®³ee DeLee&keÀ[s HeenC³ee®³ee oesve
leNne Deensle. cnCetve efMe#esmebyebOeermeg×e l³eebvee meceeb lej DeMee oesve GHeHeʳee ÒeeHleJ³eJeeoer DeLeJee
GHe³egkeÌleeJeeoer Deens. DeeefCe ogmejer efve³eceJeeoer DeLeJee keÀle&J³eJeeoer Deens. efMe#es®³ee GHeHeʳee Heg{erue
ÒeceeCes Deensle.
4.3.1 efMe#es®eer ÒeefleMeesOe GHeHeÊeer (Òee³eef½eÊe) (Retributive Theory of
Punishment):
SKeeÐee J³ekeÌleerves iegvne kesÀu³eeme leer J³ekeÌleer efMe#esme Hee$e Deens, ³ee SkeÀcesJe keÀjeCeemeeþer
efMe#ee osC³ee®ee GÎsMe Demelees. ³ee GHeHeÊeer®ee HegjmkeÀej keÀebì ³ee pece&ve leÊJeJesʳeeves DeeHeu³eemunotes.in

Page 57

57Philosophy of Law ³ee ûebLeele kesÀuee. v³ee³eeue³eerve efMe#ee J³ekeÌleerves iegvne kesÀu³eeme efleuee
efoueer peeJeer. kesÀJeU iegvnsieejeuee efMe#ee efou³eecegUs efle®³eeletve ogmejer ®eebieueer ieesä efvecee&Ce nesF&ue
cnCetve efMe#ee efoueer peeles. ns mHeä nesC³eemee þer keÀebìves Heg{erue GoenjCe efoues Deens. meceepeeleu³ee
SKeeÐeeves Deelcenl³ee keÀjC³ee®es þjefJeues lej keÀener efveHeeefnpes. ye´@[ues Je yeesmeebkesÀ ³ee veerleerHeb[erleebveer meg×e ÒeefleMeesOe GHeHeÊeeruee ceev³elee efoueer Deens. ye´@[ues
cnCelees DeeHeCe efMe#esuee Hee$e Demeu³eeves DeeHeCe leer mJeerkeÀejlees. ³ee efMeJee³e kegÀþu³eener GÎsMeeves
iegvnsieejeuee efMe#ee efoueer iesu³eeme leer DeveweflekeÀ þjsue DeeefCe l³ee J³ekeÌleerJej Ieesj Dev³ee³e nesF&ue.
yeesmeebkesÀ cnCelees keÀer efMe#es®ee nslet HeeHee®ee Je iegv¿ee®ee veeMe keÀjCes Deens, HeCe ogëKe osCes
veJns. pej iegvnsieejeuee efMe#ee efoueer veener lej l³ee®es ke=Àl³e JeeF&ì®e þjsue. l³ee®³ee JeeF&ì ke=Àl³ee®ee
veeMe keÀjC³ee meeþer l³eeuee efMe#ee efoueer Heeefnpes. ³ee GHeHeÊeervegmeej iegvnsieejeuee efMe#ee Peeueer®e
Heeefnpes. YeeJeves®eer keÀoj neslee keÀecee ve³es. keÀe³eÐeemeceesj meJe& meceeve Deensle. Þeerceble Demees Jee iejerye
Demees, iegvnsieejeefJeiegvnsieejeuee meg[e®³ee YeeJevesletve efMe#ee osle vemetve l³eeves kesÀuesu³ee iegv¿ee®³ee yeou³eele l³eeuee efMe#ee
osle Demelees. SJe{s®e veJns lej les v³ee³eeOeerMee®es keÀle&J³e Deens.
SKeeÐee iegvnsieejeves p³ee ÒekeÀej®ee iegvne kesÀuesuee Demesue l³eeuee l³ee®e ÒekeÀej®eer efMe#ee
efceUeJeer Demes meceLe&ve ner GHeHeÊeer keÀjles. cejeþerleerue `peMeeme lemes' `keÀjeJes lemes YejeJes' ³ee cnCeer®ee
DeJeuebye kesÀuee peelees. SKeeÐe e k³ekeÌleerves efkebÀJee iegvnsieejeves SKeeÐee®ee oele Hee[uee efkebÀJee nele lees[uee
lej l³ee iegvnsieeje®eener oele Hee[Ces efkebÀJee nele lees[Ces DeMeer efMe#ee osCes nes³e. Lees[ke̳eele ÒeefleMeesOe
GHeHeÊeer ``Tooth for Tooth or Eye for Eye ''³eev³ee³elelJeeJej DeeOeejuesueer Deens.
iegvnsieejeuee l³ee®³ee iegv¿eeyeÎue ³ee ÒekeÀej®eer efMe#ee efkebÀJee Òee³eef½ele efceUeues Heeefnpes cnCetve ³ee
GHeHeÊeerme Òee³eef½ele GHeHeÊeer Demesner cnCeleele.
efMe#es®eer ÒeefleMeesOe GHeHeÊeer pes ceevele ele les ³ee met[YeeJeves®ee HegjmkeÀej keÀjerle veenerle.
met[yeg×er ner SkeÀ YeeJevee Deens. YeeJeves®³ee Yejele kesÀuesueer ke=Àleer veweflekeÀ nesCeej veener Demes keÀle&J³eJeeoer
veerefleceerceebmekeÀ ceeveleerue®e ceeveleerue. met[yeg×erleerue YeeJeve s®ee cnCepes efJekeÀeje®ee DebMe keÀe{tve
ìekeÀC³eemeeþer meceepeeves v³ee³e³eb$eCee efvecee&Ce kesÀueer Deens. meceepee®ee veweflekeÀ efJeJeskeÀ v³ee³eeOeerMee®³ee
cegKeeves efMe#ee megveeJelees. v³ee³eeefOeMee®³ee ceveele met[e®eer YeeJevee vemeles. cnCe tve ÒeefleMeesOe GHeHeÊeer
HelkeÀju³eeJej DeeHeCe Demebmke=Àle ceeCemee®³ee met[yeg×erHeeMeer ³esTve Heesnes®elees Demes efyeuekegÀue veener. ³ee
GHeHeÊeer®es cnCeCes FlekesÀ®e Deens keÀer, iegvne kesÀuee ns®e efMe#ee keÀjC³eeme Hegjsmes meceLe&ve Deens. e fMe#es®es
HeÀe³eos keÀe³e nesleerue ³ee®ee efJe®eej keÀjCes cnCepes DeHejeOeer ceeCemeekeÀ[s lees Flejeb®³ee efnlee®es meeOeve
Deens DeMee ¢äerves Heeefnu³eemeejKes nesF&ue. ner ¢äer veerefleMeeñeeuee cebpetj DemeCeej veener, keÀejCe
ceveg<³eJ³ekeÌleer ns meeO³e Deens, meeOeve veener. DeeHeueer Òeieleer leHeemee. 1. efMe#es®eer ÒeefleMeesOe GHeHeÊeer
mHeä keÀje.
ÒeefleMeesOe GHeHeÊeer®es cegu³eceeHeveë -
1) ÒeefleMeesOe GHeHeÊeerle iegvnsieejeuee l³eeves kesÀuesu³ee iegvnemeeþer l³ee®e ÒekeÀej®eer e fMe#ee osCes ns
megmebmke=Àle ceeCemeeuee MeesYele veener. iegvnsieejeves J³ekeÌleer®ee oele Hee[uee cnCetve iegvnsieeje®eener
oele Hee[eJee ns ³eesi³e veener. keÀejCe l³eeuee peer efMe#ee efoueer peeles leer met[YeeJevesletve le³eejmunotes.in

Page 58

58Peeueer Deens. cnCetve ner GHeHeÊeer met[e®³ee YeeJevesuee GÊespeve osles. met[ ner SkeÀ YeeJevee Deens.
YeeJeves®³ee Yejele kesÀuesueer ner ke=Àleer veweflekeÀ (®eebieueer) veener.
2) ner GHeHeÊeer mJeerkeÀejueer lej iegvnsieejebvee efMe#ee nesTvener iegvnsieejer®es ÒeceeCe Jee{le®e Deens ³ee®es
mHeäerkeÀjCe ner GHeHeÊeer osle veener.
3) keÀebì, ye´@[ues, ìer.S®e.ûeerve Je nsiesue ³ee leÊJeJesl³eebveer ner GHeHeÊeer mJeerkeÀejueer Demeueer lejer
j@Me[eue ³ee lelJeJesl³eeves ³ee GHeHeÊeerme efJejesOe kesÀuee Deens. l³ee®³eec eles `oeleeuee oele'
`[esȳeeuee [esUe' ner v³ee³ekeÀuHevee ®egkeÀer®eer Deens. meO³ee iegvnsieejeuee efMe#ee v³ee³emebmLee osles.
HeCe met[YeeJevesletve efMe#ee efoueer peele veener. met[ ner Keepeieer yeeye Deens. ³ee®esner mHeäerkeÀjCe ner
GHeHeÊeer osl ev e e n e r .
4) ³ee GHeHeÊeerle efMe#es®³ee HeefjCeecee®ee efJe®eej kesÀuesuee veener. keÀejCe keÀþesj efMe#ee osTvener pes
iegvnsieej mejeF&le Deensle, l³eeb®³eeJej HeefjCeece nesF&ue keÀer veener ³ee®es mHeäerkeÀjCe ner GHeHeÊeer
osle veener. ³eeefMeJee³e iegv¿ee®es ÒeceeCe ve Heenlee v³ee³eeOeerMe Jeeìsue leer efMe#ee iegvnsieejeuee osT
MekeÀlees. iegvne Ye³ebkeÀj Demetvener efMe#ee keÀceer Peeuesueer Demeles, ³ee®esner mHeäerkeÀjCe ner GHeHeÊeer
osle veener.
5) j@Me[eue®³ee celes ner GHeHeÊeer DemeceeOeevekeÀejkeÀ Deens. keÀejCe yejs®e iegvns ceeveeefmekeÀ efJeke=Àleerletve
Ie[leele. DeMee efJeke=Àle iegvnsieejeme GHe®eeje®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles, efMe#es®eer vemeles. DeLee&le
j@Me[eue®³ee ³ee GHeHeÊeerceOeuee Dee#esHe ®egkeÀer®ee Deens. keÀejCe Òel³eskeÀ iegvne ceeveefmekeÀ
efJeke=Àleerletve GoYeJele veener. Deepe pes iegvns Ie[leele. pemes Ketve, ojes[s, yeueelkeÀej, HeÀmeJeCetkeÀ,
Ye´äe®eej F. ÒekeÀej®es iegvns peeCeerJeHetJe&keÀ Je ³eespeveeye× He×leerves k esÀues peeleele. ³ee®ee DeLe&
DeMeeÒekeÀej®es iegvns keÀjCeeN³ee J³ekeÌleer efJeke=Àle Demeleele, ns j@Me[eue®es cnCeCes ®egkeÀer®es Deens.
Gueì DeMee ÒekeÀej®³ee DeveweflekeÀ ke=Àleer keÀsu³ee lej l³ee iegvnsieejeuee efMe#ee keÀjCes ns
veweflekeÀ¢äîee ³ee si³e Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1. efMe#es®eer ÒeefleMeesOeJeeoer GHeHeÊeer mHeä keÀje.
4.3.2 efMe#es®eer efveJeejCeJeeoer (Òeefleyebo) GHeHeÊeer (Deterrent Theory of
Punishment) :
efMe#es®eer ne r SkeÀ cenlJee®eer GHeHeÊeer Demetve ³ee GHeHeÊeervegmeej iegvnieej iegvne Meeefyele
Peeu³eeJej lees efMe#esme Hee$e Deens. kesÀJeU ³ee SkeÀe®e keÀejCeecegUs iegvnsieejeuee efMe#ee efoueer peeJeer Demee
GÎsMe ³ee Heeþerceeies Demelees. ³ee GHeHeÊeervegmeej iegvnsieejeJej Je®ekeÀ yemeeJee DeeefCe iegvnsieejeveb lees iegvne
Hegvne keÀ© ve³es, ³eemeeþer l³eeuee ®eebieueer DeÎue Ie[eJeer. ³ee GÎsMeeves efMe#ee osCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
iegvnsieejeuee efMe#ee efoueer cnCepes leer efMe#ee Flej ueeskeÀ Heentve l³ee b®³eeJejner Je®ekeÀ yemeC³eeme ceole
nesles. meceepeeceO³es iegvnsieejebkeÀ[tve Hegvne lemeu³ee ÒekeÀej®es iegvns nesT ve³esle cnCetve l³eeme efMe#ee
osC³eele ³eeJeer ne GÎsMe ³ee GHeHeÊeer®ee Deens.munotes.in

Page 59

59efMe#es®³ee efveJeejCeJeeoer GHeHeÊeerceO³es iegvnsie ejeuee iegv¿eeHeemetve HejeJe=Êe keÀjCes efkebÀJee l³eeme
Hee³eyebo IeeueCes efkebÀJee JeeF&ì ke=Àl³eeHeemetve l³eeuee ÒeefleyebOe IeeueCes ne GÎsMe Demelees. cnCetve ³ee
GHeHeÊeeruee `ÒeefleyebOe' GHeHeÊeer cnCeleele. ner GHeHeÊeer SkeÀe v³ee³eOeerMeeves ceesþîee ceeefce&keÀHeCes Je
®eeleg³ee&ves iegvnsieejeme efMe#ee osleebvee J³ekeÌle kesÀueer Deens. SkeÀe iegvnsieejeves SkeÀe ceW{HeeUe®³ee ceW{îee
®eesju³ee veblej l³ee iegvnsieejeuee HekeÀ[ues Je v³ee³eeOeerMeemeceesj npej kesÀues. l³eeJesUsme v³ee³eefO eMeeves
iegvnsieejeuee meebefieleues keÀer, ``let ceW{îee ®eesju³eeme cnCetve leguee efMe#ee osC³eele ³esle vemetve Hegvne ceW{îee
®eesju³ee peeT ve³esle ³eemeeþer efMe#ee osC³eele ³esle Deens''. v³ee³eeefOeMee®³ee ³ee Jeeke̳eele Flej
ueeskeÀebvee ³ee ieg v¿eeHeemetve ÒeefleyebOe keÀjC³ee®ee ÒecegKe GÎsMe Demelees.
³ee GHeHeÊeerle meceepeeleerue iegvnsieejer efve³eb$eerle keÀjC³eemeeþer efMe#ee GHe³egkeÌle þjles.
l³eecegUs ueeskeÀeb®³ee ceveele megjef#eleles®eer YeeJevee efvecee&Ce nesles. ³ee GHeHeÊeerl e yengmegKe ns ie=nerle Oejuesues
Deens.
Jej meebefieleuesueer efveJeejCeJeeoer GHeHeÊeer ner cetueleë GHe³egkeÌleJeeoer Deens. leerceO³es efMe#es®es
HeÀe³eos efJe®eejele Iesleues peeleele. HeCe Jej meebefieleuesues Dee#esHe efle®³eeJej ³esle Demeu³eece gUs efle®³ee
SsJepeer efpe®³eele efMe#es®ee keÀesCeleener HeÀe³eoe efJe®eejele Iesleuee peele veener DeMeer ogmeN³ee ìeskeÀe®eer SkeÀ
GHeHeÊeer eqmJekeÀejueer peeles. efle®es veeJe ÒeefleMeesOe GHeHeÊeer Demes Deens. keÀebì, ye´@[ues ³eebveer efle®ee
HegjmkeÀej kesÀuee Deens. DeeHeueer Òeieleer leHeemee ÒeMveë efMe#es®eer efveJeejCeJeeoer GHeHeÊeer mHeä keÀje.
efveJeejCeJeeoer GHeHeÊeer®es cegu³eceeHeveë -
1) ³ee GHeHeÊeer®es iegvnsieejeuee iegv¿eeyeÎue efMe#ee Peeueer Heeefnpes. cnCepes iegvnsieej efMe #esefMeJee³e
megìlee keÀecee ve³es. cnCetve iegvnieejeuee meceepeemeceesj efMe#ee keÀ©ve ueeskeÀebvee/meceepeeuee peyej
yemeeJeer ne Demelees HeCe SKeeÐee JesUsme iegvnsieej ve meeHe[lee ogmeN³ee efvejHejeOe J³ekeÌleeruee efMe#ee
ossCes ns Dev³ee³ekeÀejkeÀ nesles. ³ee mebyebOeer®es mHeäerkeÀjCe ner GHeHeÊeer osT MekeÀle veener.
2) Ie[uesuee iegvne Je l³eeyeÎue efouesueer efMe#ee ³eeceO³es HeÀej Deblej He[les. ueeskeÀebvee l³ee efMe#es®es
HeefjCeece keÀe³e Deensle ns mecepeC³eeme JesU ueeielees. efMeJee³e efMe#es®es ÒeceeCe, ÒeefleyebOeemeeþer
keÀesCeleer efMe#ee v³ee³eefOeMe keÀjlees, l³eecegUs efveJeejCeJeeoer GHeHeÊeer ¬egÀj þjC³ee®eer Meke̳elee
Demeles.
3) ³ee GHeHeÊeercegUs ueeskeÀebvee Yeerleer®³ee o[HeCeeKeeueer meoe®eejer yeveefJeCes ns ³eesi³e v eener. Yeerleer
DeeefCe Deefveleer ³eeb®³eele HeÀjkeÀ jenle veener. YeerleerHeesìer efMe#ee osTve veweflekeÀ yeveefJeles ns ³ee
GHeHeÊeerle ³eesi³e efomele veener. YeerleerHeesìer efMe#ee osC³ee®eer Meke̳elee ³ee GHeHeÊeerle Demesue lej les
³eesi³e veJns.
4) ÒemeejceeO³eceebÜeje pemes DeekeÀeMeJeeCeer, otjoMe&ve DeeefCe Jele&ceeveHe$e Fl³eeoerceOetve efMe#esme HegjsMeer
Òeefme×er efoueer iesueer, lej efMe#es®eer ner GHeHeÊeer DeefOekeÀ ÒeYeeJeer þjsue. ³ee GHeHeÊeerle iegvnsieejeb®es
HegveJe&meve keÀje³ e®es Demesue lej Òeefme×erves ns GefÎämeeO³e nesCeej veener cnCepes iegvnsieeje®es
HegveJe&meve nesCeej veener. DeMeeÒekeÀejs efMe#es®eer efveJeejCeJeeoer GHeHeÊeer ner efMe#es®es meceeOeevekeÀejkeÀ
meceLe&ve osC³eele DeHegjer þjles.munotes.in

Page 60

60DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1. efMe#es®eer efveJeejCeJeeoer GHeHeÊeer mHeä keÀje.
4.3.3 efMe#es®eer megOeejCeeJeeoer GHeHeÊeer (Reformative Theory of
Punishment):
efMe#esmebyebOeer DeeCeKeerner SkeÀ GHeHeÊeer Deens. efle®es veeJe megOeejCeeJeeoe rG H e H e Ê e e rD e m e sD e e n s .
efMe#es®es keÀe³e& DeHejeO³ee®eer megOeejCee keÀjeJeer Demes ³ee GHeHeÊeerle ceeveues peeles. ner GHeHeÊeer
mJeerkeÀeªve®e cejeþerle `efMe#ee' ne Meyo Deeuesuee Deens. `efMe#ed'³ee ef¬eÀ³eeHeoe®ee DeLe& efMekeÀJeCes Demee
Deens.
Deepe megmebmke=Àle meceepeele ³ee efMe#es®eer GHeHeÊeer ceeveJeleeJeeoer ¢äerves iegvnsieejekeÀ[s Heenles.
iegvnsieejeuee efMe#ee Ðee³e®eer cnCepes vescekesÀ keÀe³e keÀje³e®es? lej l³eeuee JeeF&ì ieesäeRHeemetve otj keÀªve
l³ee®³eele megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes nes³e. iegvnsieejeceO³es efMe#esSsJepeer megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes ne
cetueYetle GÎsMe ³ee GHeHeÊeerceeies Deens. iegvnsieejeuee efMe#ee osC³eeSsJepeer efMe#eCe ÐeeJes. veerleer®es Heeþ
efMekeÀJeeJes Je megmebmke=Àle efkebÀJee ®eebieuee veeieef jkeÀ yeveefJeCes ³ee®ee®e DeLe& leg©biee®es ©Heeblej mebmkeÀej
MeeUsle keÀjeJes Demes mHeäerkeÀjCe ner GHeHeÊeer keÀjles. iegvnsieej iegvnieejerkeÀ[s keÀe JeUuee? l³ee®eer
ceeveefmekeÀ DeJemLee keÀesCeleer nesleer? iegvnsieejer®eer keÀejCes MeesOetve iegvn ieejeb®³ee Ëo³eele HeefjJele&ve
Ie[Jetve DeeCetve l³eeb®³eele megOeejCee nesC³ee®eer Meke̳elee Deens, Demes ner GHeHeÊeer mHeä keÀjles.
Heeef½eceel³e keÀejeie=nele ef¸emleer Oece& GHeosMekeÀ efve³eefceleHeCes kewÀÐeeb®eer Yesì IesTve Kejs keÀe³e? Keesìs
keÀe³e? ®eebieues keÀe³e? JeeF&ì keÀe³e? ³eeceOeerue HeÀjkeÀ mecepeeJetve meebieleele DeeefCe kewÀÐeele veweflekeÀ
HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeC³ee®es Òe³elve keÀjleele. iegvnieej megOeejsue DeMeer l³eebvee DeeMee ner Jeeìles.
iegvnsieej efveef½ele®e megOeeª MekesÀue DeMeer Kee$eer ³ee GHeHeÊeer®³ee meceLe&keÀebvee Jeeìles.
megOeejCeeJeeoer GHeHeÊeer®es cegu³eceeHeveë
1) ³ee GHeHeÊeer®eer veweflekeÀ peyeeyeoejer veenerMeer nesles. keÀejCe iegvnsieejeuee efMe#ee ve oslee Gueì
l³eeuee o³ee Je meneveYetleer oe KeJetve l³eeb®³eele megOeejCee Ie[Jetve DeeCeueer peeles. ®eebieuee
veeieefjkeÀ yeveefJeCes Demee GÎsMe ³ee GHeHeÊeer®ee Deens. HeCe pes ueeskeÀ Jes[s De%eeveer efkebÀJee ceeveefmekeÀ
¢äîee efJeke=Àle Deensle. l³eeb®³ee yeeyeleerle keÀesCeleer megOeejCee I e[Jetve DeeCee³e®eer ³ee®es
mHeäerkeÀjCe ner GHeHeÊeer osJet MekeÀle veener. efMeJee³e iegvnsieejeuee efMe#ee ve oslee l³eeb®³eele
megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer keÀesCel³ee veerleer®es Heeþ efMekeÀJeeJes ne ner SkeÀ ceesþe ÒeMve Deens.
Gueì iegvnsiee jeceO³es megOeejCee nesF&ue Demes þece cnCelee ³esle veener. ³ee Gueì l³eeb®es veweflekeÀ
DeOeëHeleve nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
2) Yeerleerves ceeveJeele megOeejCee nesJet MekeÀle veener kesÀJeU Yeerleer oeKeJetve Keesìîee®es HeefjJele&ve keÀjlee
³esle veener. pej SKeeÐee J³ekeÌleerme efMe#ee keÀjCes Yeeie He[les lej l³ee J³ekeÌleerme megmebmke=Àle cnCet
MekeÀle veener. ³ee GHeHeÊeerle Jeeu³ee®ee JeeequcekeÀer nesT MekeÀlees. ns Ëo³e HeefjJele&ve keÀenermunotes.in

Page 61

61J³ekeÌleeR®³ee yeeyeleerle nesT MekeÀles HeCe meJe& iegvnsieejeb®³ee yeeyeleerle Ëo³e HeefjJele&ve nesCeej veener
Je les megOeejCeejner veenerle.
3) iegvnsieejeuee DeeHeCe veweflekeÀ iees<ìer®es GuuebIeve kesÀues Deens, ns mecepeues Heeefnpes. l³ee®eer
meodmeodefJeJeskeÀ yeg×er peeie=le Peeueer Heee fnpes. HeCe megOeejCescegUs ³ee iees<ìer iegvnsieejeuee mecepeleerue®e
Demes veener. ³ee®es ³eesi³e les meceLe&ve ner GHeHeÊeer osT MekeÀle veener.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1. efMe#es®eer megOeejCeeJeeoer GHeHeÊeer mHeä keÀje.
4.3.4 meceeJesMekeÀ GHeHeÊeerë
efMe#es®³ee Jej efouesu³ee GHeHeÊeer DeHegN³ee Demeu³eecegUs l³ee Òel³eskeÀerleerue mel³eebMe IesTve
KeeueerueÒeceeCes SkeÀ meJe&meceeJesMekeÀ GHeHeÊeer oslee ³esF&ue.
cegUele J³ekeÌleer efMe#esuee Hee$e nesles les efleves keÀener DeHejeOe kesÀuee neslee cnCetve. Flejeb®ee
keÀener HeÀe³eoe JneJee cnCetve leer efMe#esme Hee$e þjle veener. ÒeefleMeesOe GHeHeÊeerleerue ne Yeeie
mJeerkeÀejC³eemeejKee Deens. l³eecegUs efvejHejeOe ceeCemeeme efMe#ee keÀjC³ee®ee ÒeMve®e ³esCeej ve ener. HeCe
efMe#es®es ÒeceeCe efkeÀleer DemeeJes ns þjJeleevee efle®³ee HeefjCeeceebkeÀ[s vepej osCes JeeJeies veener. DeHejeOeer
J³ekeÌleerves iegvne keÀªve Flejeb®³ee DeefOekeÀejeJej p³ee ce³ee&osHe³e¥le Dee¬eÀceCe kesÀues Demesue l³ee
ce³ee&osHe³e¥le ef leves DeeHeues DeefOekeÀej ieceeJeues Deensle. HeCe ³ee ce³ee&oe®³ee Deele jentve HeefjCeeceebkeÀ[s
vepej þsTve efMe#es®es ÒeceeCe keÀceer -peemle keÀjlee ³esF&ue. ns cnCeCes mJeerkeÀeju³eeme efveJeejCeJeeoer
GHeHeÊeerleerue mel³eebMe DeeHeCe Iesleuee Demes nesF&ue. Deieoer keÌJeef®ele Òemebieer Demes Ie[sue keÀer
DeHejeO³eeuee veweflekeÀ¢äîee peyeeyeoej OejC³eeSsJepeer lees De%eeveer DeeefCe ceeveefmekeÀ jesieer Deens ne
¢äerkeÀesve ³eesi³e nesF&ue. DeMee Lees[îee yeeyeleerle megOeejCeeJeeoer GHeHeÊeermeg×e ceev³e keÀjlee ³esF&ue. ³ee
GHeHeÊeerle eflevner Òeefme× GHeHeÊeeR®ee mebûen kesÀuee iesuee Deens.
4.4 HeÀeMeer®eer (ce=l³egob[e®eer) efMe#ee (CAPITAL PUNISHMENT) :
osneble Meemeve cnCepes iegvnsieeje®³ee ieȳeeuee HeÀeme ueeJetve l³eeme cejsHe³e&ble ìebieCes nes³e.
KegveemeejK³ee DeefleiebYeerj iegv¿eeyeÎue HeÀeMeer®eer efMe#ee þesþeJeueer peeles. HegJeea®³ee keÀeUer ner efMe#ee
IejHeÀes[er DeMee Flejner MeguuekeÀ ie gv¿eemeeþer efoueer peele Demes. Deepe®³ee megmebmke=Àle meceepeele
HeÀeMeer®eer efMe#ee jeveìer DeeefCe Del³eble ¬egÀj Je Deceevegjeä^eletve HeÀeMeer®eer efMe#ee jÎ keÀjC³eele Deeueer Deens. keÀe jCe l³eebvee SKeeÐee ceeveJee®ee DeMee He×leerves
peerJe IesCes jeveìer Je ¬egÀjHeCee®es Jeeìles. cnCetve iegvnsieejeuee ce=l³etob[e®eer efMe#ee osC³eeSsJepeer efMe#es®ee
SKeeoe ®eebieuee ceeie& MeesOeCes DeeJeM³ekeÀ Jeeìles. DeeHeu³ee Ieje®eer SKeeÐeeves IejHeÀes[er kesÀueer cnCetvemunotes.in

Page 62

62DeeHeCe l³ee®es Iej HeÀes[le veener. lemes®e SKeeÐeeves Ketve kesÀuee cnCetve DeeHeCe l³eeuee þej ceejle veener.
efMeJee³e ner efMe#ee iegvnsieeje®ee peieC³ee®ee nkeÌkeÀ efnjeJetve Iesles. efMeJee³e ner efMe#ee iegvnsieejeuee Yeerleerves
osC³eele ³esles. ner efMe#ee ³eesi³e keÀer De³eesi³e ³ee efJe4.4.1 HeÀeMeer®³ee efMe#esmebyebOeer DevegketÀue celesë
1) Òel³eskeÀeuee efpeJeble jenC³ee®ee nkeÌkeÀ Deens. pej SKeeÐee iegvnsieejeves Ketve kesÀu ee lej l³eeves l³ee
ceeCemee®ee efpeJeble jenC³ee®ee nkeÌkeÀ efnjeJetve Iesleuee, DeMee DeveweflekeÀ ke=Àl³eevee osnob[ efkebÀJee
HeÀeMeer®eer efMe#ee osCes ³eesi³e nes³e.
2) osMeêesn, jepeêesn, Ketve DeeefCe meeceeefpekeÀ mJeemL³e Oeeske̳eele DeeCeCeeN ³ee iegvnsieejebmeeþer
HeÀeMeer®eer Jee ce=l³egob[e®eer efMe#ee osCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3) ce=l³etob[ efkebÀJee osnob[e®eer efMe#ee ner Flej efMe#esHes#ee DeefOekeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ Demeu³eecegUs
FlejebJej peyej yemeles Je iegvnsieejeuee onMele yemele s. cnCepes ce=l³etob[e®eer efMe#ee ner ÒeefleyebOekeÀ
þjles. DeLee&le ce=l³et®eer Yeerleer ner iegvnsieeje®³ee yeeyeleerle ÒeefleyebOekeÀ þ© MekeÀles.
4) keÀener efJe®eejJeblee®³ee celes HeÀeMeer®³ee efMe#esHes#ee pevceþsHes®eer efMe#ee yejer HeCe pevceþsHes®³ee
efMe#escegUs iegvnsieejeuee pevceYej DemeeO³e ³eelevee meesmeeJ³ee ueeieleele. lemes®e iegvnsieejebJej
mebj#eCee®ee Ke®e&Jee{lees. pevceþsHe Yeesie tvener iegvnsieej megOeejsue ³ee®eer Kee$eer oslee ³esle veener.
meceepeeueener l³ee®³eeefJeosCes ³eesi³e Deens.
5) osnevle efMe#es®es meceLe&ve keÀjCeeje efMe#es®ee ÒeefleMeesOe efme×eble nes³e. ³ee efme×ebleevegmeej
iegvnsieejeuee efMe#ee Peeueer®e Heeefnpes. l³eeves SKeeÐee J³ekeÌleer®ee peerJe Iesleuee lej l³eeuee osneblee®eer
efMe#ee osJetve YejHeeF& kesÀueer Heeefnpes.
DeMeeÒekeÀejs HeÀeMeer®³ee efMe#es®³ee m eceLe&veeLe& DevegketÀue celes ceeb[C³eele Deeueer Deensle.
l³ee®³eele HeÀeMeer®eer efMe#ee osCes ns 20 J³ee MelekeÀeleerue megmebmke=Àle ceeCemeeuee MeesYele veener. keÀejCe ³ee
efMe#esle DeveskeÀ oes4.4.2 HeÀeMeer®³ee efMe#esmebyebOeer Ò eeflekegÀue celesë -
1) 20 J³ee MelekeÀe®ee GÊejeOee&le Je 21 J³ee MelekeÀe®³ee ÒeejbYeer DeveskeÀ Debieeveer Jew%eeefvekeÀ,
leebef$ekeÀ Je meebmkeÀ=eflekeÀ Òeieleer Peeuesueer Deens. DeMee megmebmke=Àle meceepeele iegvnsieejeuee HeÀeMeer osCes
ceeveJel esuee keÀeUercee HeÀemeCeejs Deens. iegvnsieejeb®ee peieC³ee®ee nkeÌkeÀ efnjeJetve IesCes ns ³eesi³e veJns.
HeÀeMeer osleebvee iegvnsieejeuee DeHejeOeer ve ceevelee ceeveJeer ¢äerkeÀesve meceesj þsJetve l³eeuee ³eesi³e
DeMeer®e He³ee&³eer efMe#ee efoueer H eeefnpes. efMeJee³e DeveskeÀ iegvnsieejebvee HeÀeMeer®eer efMe#ee osJetve ner
iegvnsieejer keÀceer Peeueer veener. DeLee&le®e HeÀeMeer®eer efMe#ee ner meeceeefpekeÀ DeHe³eMee®eer yeveueer Deens.
2) ceeveJe ne vesnceer JeeF&ì®e Demelees Demes veJns lej Hee fjefmLeleer l³eeuee iegvnsieej yeveJeC³eeme ÒeJe=Êe
keÀjles. cnCetve DeMee iegvnsieeje®eer megOeejCee keÀjeJeer HeCe HeÀeMeer osJet ve³es Demee ¢äerkeÀesve
`De@cvesefmìkeÀ Fbìjve@Meveue meesmee³eìer' ³ee ceeveJeer nkeÌkeÀ mebj#eCe keÀjCeeN³ee mebmLesves ce eb[uee
Deens. l³eeb®³ee celes HeÀeMeer®eer efMe#ee ner ceeveJeleeJeeoeuee keÀuebkeÀ ueeJeCeejer Deens. cnCetve ³ee
efMe#esSsJepeer iegvnieejuee megOeejC³ee®eer mebOeer ÐeeJeer.
3) iegvnsieejebves Ye³ebkeÀj mJeªHee®ee iegvne kesÀu³eeme l³eeuee cejsHe³e¥l e HeÀeMeer efou³eeves iegv¿ee®eer YejHeeF&
nesle veener. ceie HeÀeMeer®eer efMe#ee keÀe ÐeeJeer?munotes.in

Page 63

634)keÀOeer keÀOeer ®egkeÀer®³ee v³ee³eoeveecegUs efvejHejeOeer J³ekeÌleeruee osnob[®eer efMe#ee efceUC³eer®eer Meke̳elee
Demeles. DeHejeOeer cnCetve efvej HejeOeer J³ekeÌleeruee®e HeÀeMeer efoueer peeles DeeefCe efvejHejeOeer J³ekeÌleeruee
HeÀeMeer efoueer lej l³e®eer efMe#ee Yeªve keÀMeer keÀe{Ceej. cnCepes®e v³ee³eoeveeleerue ®egkeÀer®eer
og©mleer keÀjCes ns DeMeke̳e Deens. efvejHejeOe J³ekeÌleeruee HeÀeM eer efou³eeJej Keje iegvnsieej veblej
Meeyeerle neslees. efvejHejeOeer J³ekeÌleerJej Peeuesuee Dev³ee³e ³ee efMe#escegUs Ye©ve keÀe{Ces DeMeke̳e Deens.
Jejerue efJeJes®eveeveblej osneblee®eer efMe#ee (ce=l³egob[e®eer efMe#ee) ner keÀener efJeefMeä iegv nsieejebvee
osC³eele ³eeJeer. pemes DeeflejskeÀer, yeueelkeÀej keÀjCeejs, Kegve keÀjCeejs, jepeêesn, osMeêesn keÀjCeejs ³eebvee
ner efMe#ee osC³eele ³eeJeer Demes Jeeìles. lesJne ce=l³egob[e®eer efkebÀJee osnob[e®eer efMe#ee vemeCes ns ³eesi³e
efomele veen er.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1. HeÀeMeer®³ee efMe#esmebyebOeer DevegketÀue celes mHeä keÀje.
2. HeÀeMeer®³ee efMe#esmebyebOeer ÒeeflekegÀue celes mHeä keÀje.
4.5 osnevle (ce=l³egob[e®³ee) efMe#es®es meceLe&ve
Feflenemeele HeÀej Òee®eerve keÀeueeHeemetve osnevlee®³ee efMe#es®eer He×le meg© Deens. kesÀJeU SkeÀe
J³ekeÌleerves ogmeN³ee J³ekeÌleer®ee peerJe Iesleuee SJe{îee SkeÀe®e keÀejCeeJe©ve ner efMe#ee efoueer peeF& Demes
veener. jepeêesn, J³eefYe®eej DeMee efY eVe-efYeVe ÒekeÀej®³ee iegv¿eebyeÎue ³ee efMe#esme ceev³elee nesleer. 18
J³ee MelekeÀe®³ee DeemeHeeme ³ee efMe#esuee efJejessOe nesT ueeieuee. Fìeefue³eve leÊJeef®eblekeÀ efmemesjs
ye@keÌkeÀefjDee ³eeves 1764 ceO³es efMe#es®³ee ³ee ÒekeÀejeyeÎue efJejesOe oMe&efJeCeejs SkeÀ HegmlekeÀ efueefnues.
JnesuìsDej, ¿etce Je De@[ce eqmceLe ³eebveerner osnevlee®³ee efMe#esefJe©× ®eUJeUerle Yeeie Iesleuee.
keÀeb쮳ee ÒeefleMeesOe GHeHeÊeer®ee (Retributive Theory) osnevlee®³ee efMe#esuee efJejesOe
DemeCeej veener. l ³ee GHeHeÊeer®³ee celes leer efMe#ee iegvneieeje®eer keÀceeF& Deens. leer DeeHeCe veekeÀejCes ne
meceepee®ee iegvne nesF&ue. ner meceepee®eer DeveweflekeÀlee þjsue. meceepeceev³e v³ee³eesef®ele jerleerves leer efMe#ee
ceeHeÀ kesÀueer iesueer lej cee$e ³ee GHeHeÊeer®ee l³eeuee efJejesOe DemeCeej veener. DeHejeO³eeme Meemeve JneJes
DeeefCe iegvnsieejebvee peyej yemeeJeer ³ee nsletves efMe#ee osC³eeuee efveJeejCeJeeÐeeb®ee efJejesOe veener. DeHejeO³eeme
Meemeve JneJes DeeefCe YeeJeer iegvnsieejebvee pejye yeme eJeer ³ee nsletves efMe#ee osC³eeuee efveJeejCeJeeÐeeb®ee efJejesOe
veener. efJejesOe Demelees lees efpeJes ceejC³eeuee. DeHejeO³eeme Hegjsmee He½eeleeHe nesC³eeme l³eeuee DeeHeCe mebOeer
osle veener. lemee Hegjsmee He½eeleeHe nesTve l³ee ÒekeÀej®ee iegvne lees Hejle keÀjCeej veener DeMeer ³eesi³e
DeefOekeÀeN³eeb®eer Kee$eer Peeu³eeme l³ee DeHejeOekeÀl³ee¥®eer osnevlee®eer efMe#ee jÎ keÀjeJeer Demes
megOeejCeeJeeoer GHeHeÊeer®es ÒeefleHeeove Demesue.munotes.in

Page 64

64efMe#esuee efJejesOe keÀjCeeN³ee efveJeejCeJeeoer efkebÀJee megOeejCeeJeeoer lelJeef®eblekeÀeb®es cnCeCes Demeles
keÀer, Meemeveeves SkeÀe J³ekeÌleeruee osnevlee®eer efMe#ee keÀjCes ne ceeveJeer J³ekeÌleerlkee®³ee DeefOekeÀeje®ee Yebie
Deens. ogmeN³ee yeepe g®eer ÒeefleMeesOe GHeHeÊeer®es meceLe&keÀ cnCeleele keÀer, meJe&meeceev³e v³ee³ee®ee ne ÒeMve
Deens. Kegv³eeuee efpeJeble mees[Ces ne Ketve Peeuesu³ee J³ekeÌleerJej DeeefCe efle®³ee DeeHlesä mJekeÀer³eebJej
Dev³ee³e veener keÀe? peHeeve, DecesefjkeÀe mees [tve Flej yengleskeÀ meJe& efJekeÀefmele jeä^eb®ee l³ee efMe#esme
efJejesOe Deens. lej Yeejleemen Flej efJekeÀmeveMeerue osMeele l³ee efMe#esme ceev³elee Deens.
HetJeea efMe#ee Yej jml³eele DeveskeÀeb®³ee vepejsme He[eJeer DeMee jerleerves osle Demele. Deelee
SkeÀlej leg©iebe®³ee DeeJeejele HeÀeMeer osleele efkebÀJee megOeejuesu³ee osMeebletve efJeefJepes®³ee Oeke̳eeves iegvnsieej J³ekeÌleer®ee ce=l³eg Ie[Jetve DeeCeleele. HeCe pemepemee GoejceleJeeoer
efMe#eCee®ee Òeme ej nesF&ue, efvejesieer ueeskeÀMeener®eer Òeieleer nesF&ue lemeleMeer met[e®³ee YeeJeves®eer leerJe´lee
keÀceer nesF&ue. DeeefCe ogmeN³ee ceeCemee®eer nl³ee keÀjeJeer Fleke̳ee DebMeeHe³e¥le leer ®e{Ceej veener. Oeeefce&keÀ
keÀ[JesHeCeeves efvejHejeOe uees keÀeb®³ee nl³ee nesle jenleerue. pej Oecee&®es mebmLeeHekeÀ DeLeJee mebIeìveelcekeÀ
©He yeouetve DeeHeCe Jew³eeqkeÌlekeÀ mJe©He osT MeketÀ lej Oeeefce&keÀ obieueerner mebHeleerue.
efMe#es®eer efveJeejCeJeeoer GHeHeÊeer ue#eele Iesleueer lej, ogmeN³ee ce eCemee®ee peerJe IesC³eeFlekesÀ
p³ee®es ceve met[yegef×ves J³eeHeuesues Deens lees ³ee DeHejeOee®es HeefjCeece keÀe³e nesleerue ³ee®ee efJe®eej®e keÀ©
MekeÀle veener. `ceer cesuees lejer yesnÊej HeCe letPee keÀeìe keÀe{sve.' Demes mJeleëMeer cnCele®e lees DeeHeu³ee
efJejesOekeÀe®eer nl³ee keÀjlees. ueesYeemeejK³ee Flej YeeJevee ÒeyeU nesTve pesJne ceeCetme meoesceveg<³eJeOee®eer ke=Àleer keÀ© Heenlees DeMee Lees[îee JesUer DeeHeCe efJe®eej kesÀuee efkebÀJee l³eeves efJe®eej kesÀuee
lej HeÀeMeer peeT ³ee Yeerleerves lees nl³esHeemetve HejeJe=Êe nesF&ue. l³eeves iegvne kesÀuee cnCetve l³eeuee DeeHeCe
efMe#ee veekeÀejCes ne meceepee®ee iegvne nesF&ue. leer meceepee®eer DeveweflekeÀlee þjsue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1. osnevle (ce=l³egob[e®³ee) efMe#e s®es meceLe&ve mHeä keÀje.
8.6 meejebMe
meceepeeceO³es efJeefJeOe mecem³ee DeefmlelJeele Demeuesu³ee efometve ³esleele. DeMee mecem³eevee
meeceeefpekeÀ mecem³ee Demes cnCeleele. keÀejCe l³eeb®es HeefjCeece mebHetCe& meeceeefpekeÀ mJeemL³eeJej nesle
Demelees. ³ee meeceeefpekeÀ mecem³eebHewkeÀer SkeÀ cenlkee®eer mecem³ee cnCepes iegvnsieejer®eer mecem³ee nes³e.
J³ekeÌleer®³ee neletve JesieJesieȳee HeefjefmLeleerle iegvns Ie[le Demeleele. keÀener J³ekeÌleeR®³ee neletve vekeÀUle
iegvne Ie[lees lej keÀener J³ekeÌleer peeCetveyegpetve iegvne keÀjleele. DeMee HeefjefmLeleerle ÒeMve Demee efvecee&Ce
neslees keÀer, Keje iegvnsieej DeesUKee³e®ee keÀmee? keÀejCe vekeÀUle /De%eeveeves iegvnsieej efkebÀJee
efvejHejeOe vemeuesu³ee J³ekeÌleeruee osKeerue efMe#ee nesT MekeÀles.munotes.in

Page 65

65ogmeje ÒeMve Demee GHeefmLele neslees keÀer, iegvnsieejeuee efMe#ee keÀjeJeer keÀer megOeejC³ee®eer mebOeer
ÐeeJeer? ³eeJej Demes cnCelee ³esF&ue keÀer meJe&®e iegvnsieejebkeÀ[tve vekeÀUle iegvns Ie[le veenerle l³eecegUs p es
iegvnsieej peeCetveyegpetve Hetvne -Hetvne iegvns keÀjleele l³eebvee efMe#ee osCes ne®e He³ee&³e Gjlees. iegvnsieejeuee
efMe#ee ossC³ee®es GÎsMe ns efYeVe Demeu³eeves ³ee meboYee&le efMe#es®³ee leerve GHeHel³ee meebefieleu³ee Deensle.
Lees[ke̳eele De mes cnCelee ³esF&ue keÀer, efMe#esefJeGHeHel³ee meceepeeceO³es GHe³egkeÌle Demetve l³ee ueeiet He[leele ³ee®es keÀejCe Deepe meceepeele Jejerue leervener
GHeHeÊeerle yemeCeeN³ee iegvnsieej J³ekeÌleer efometve ³e sleele. keÀejCe l³eebvee efMe#ee osC³eemeeþer GÎsMe efYeVe
Deensle.
4.8 efJeÐeeHeerþer³e efoIeexÊejer ÒeMve
1) efMe#ee cnCepes keÀe³e? efMe#es®³ee GHeHeÊeer Lees[ke̳eele efJeMeo keÀje.
2) efMe#ee cnCepes keÀe³e? efMe#es®eer efveJeejCeJeeoer Je Òee fleMeesOe GHeHeÊeer meefJemlej mHeä keÀje.
3) efMe#ee cnCepes keÀe³e?efMe#es®eer ÒeefleMeesOe Je megOeejCeeJeeoer GHeHeÊeer mHeä keÀje.
4) efMe#ee cnCepes keÀe³e? efMe#es®eer efveJeejCeJeeoe Je megOeejCeeJeeoer GHeHeÊeer mHeä keÀje.
5) efMe#es®³ee efJeefJeOe GHeHeʳee Lees[ke̳eele mHeä keÀje.
6) HeÀeMeer®eer, ce=l³etob[e®eer efMe#ee ÐeeJeer keÀe vekeÀes ³eeefJe7) HeÀeMeer®³ee efMe#esmebyebOeer DevegketÀue Je ÒeefleketÀue celes mHe<ì keÀje.
8) efìHee efuene
1) efMe#es®eer efveJeejCeJeeoer GHeHeÊeer
2) efMe#es®eer ÒeefleMeesOe GHeHeÊeer
3) efMe#es®eer megOeejCeeJeeoer GHeHeÊeer
4) HeÀeMeer®³ee efMe#esmebyebOeer DevegketÀue celes
5) HeÀeMeer®³ee efMe#esmebyebOeer ÒeefleketÀue celes
munotes.in